فرش دستباف قزوین؛ میراثی کهن که در ورطه فراموشی و انقراض است

حال بازار سنتی فرش قزوین مدت‌هاست که خوب نیست، فرش‌های کرک و ابریشمی که با عشق و با دست هنرمندان این شهر در نقش لچک ترنج، اسلیمی، شکارگاه یا شاه عباسی شکل گرفته‌اند، سال‌هاست که روی هم انبار شده و کمتر کسی توان خرید آن را دارد.

این روزها اگر به دنبال فرش دستباف قزوینی باشی، تقریباً باید کل شهر و مراکز فروش را گز کنی، تازه بتوانی یکی دوتا از فرش قزوینی کهنه و زیوار دررفته مربوط به هشتاد واندی سال پیش را پیدا کنی.

آنچه در بیشتر دکان‌های فرش فروشی سطح شهر به صورت فرش نو و تازه‌بافت، یافت می‌شود عمدتاً فرش تبریز است و یا با نخ‌ها و مواد اولیه تبریزی بافته شده، حتی در مراکز قدیمی فرش قزوین چون بازارچه سعدالسطنه و سرای حاج‌رضا هم فرشی به نام فرش قزوین با تمام ویژگی‌های خاص آن یافت نمی‌شود.

احوال بازار سنتی فرش قزوین مدت‌هاست که خوب نیست، فرش‌های کرک و ابریشمی که با عشق و با دست هنرمندان این شهر در نقش لچک ترنج، اسلیمی، شکارگاه یا شاه عباسی شکل گرفته‌اند، سال‌هاست که روی هم انبار شده و کمتر کسی توان خرید آن را دارد، کارگاه‌های قالی‌بافی از رونق افتاده؛ سرای تاریخی حاج‌رضا که یادآور دوران رونق اقتصادی بازار و تجارت فرش قزوین بود، به مخروبه‌ای برای دفن زباله و جولان افراد بی‌سرپناه تبدیل شده است.

از آن بدتر خانه فرش قزوین در سرای سعدالسطنه که مرکز فروش و کارگاهی بافت فرش بود، مدتی است که تعطیل شده و درب آن به روی گردشگران بسته است، تنها یکی الی دو حجره از سرای سعدالسطنه که روزانه تعداد زیادی گردشگر در دل خود جای می‌دهد، به صنعت فرش اختصاص داده شده که آنها هم رونقی چندانی ندارد.

بازار فرش قزوین رمق چندانی ندارد

ابراهیم ذوالقدر تنها حجره‌دار فرش در بازار سعدالسلطنه قزوین ضمن گله‌مندی از بی‌رونقی بازار فرش در قزوین اظهار کرد: چندسالی است که بازار فرش دستبافت قزوین شرایط خوبی ندارد، اغلب کارگاه‌ها غیرفعال و مراکز فروش هم خالی از مشتری است.

وی بیان کرد: تا قبل‌از شیوع بیماری کرونا هرساله علاوه بر گردشگران داخلی، تعداد زیادی گردشگر خارجی به قزوین می‌آمده و در خلال بازدید از مراکز گردشگری و قدیمی قزوین با خرید سوغاتی رونق بازار این محصولات سنتی چون فرش را رونق می‌بخشیدند.

این کارشناس فرش که در زمینه فروش، رفو و مرمت فرش قزوین فعالیت می‌‌کند ادامه داد: طی سه سال اخیر تعداد کارگاه‌های فعال به شکل محسوسی کاهش یافته و در روستاها نیز اغلب بافنده‌ها در خانه به بافت فرش مشغول هستند.

ذوالقدر با بیان اینکه عمده فعالیتش در زمینه مرمت فرش‌های با ارزش قزوینی است، افزود: فرش‌های دست دوم را پس از شست‌وشو مرمت کرده و آن را برای صادرات آماده می‌کنیم، مجموعه ما همچنین درزمینه آموزش و تهیه مواد اولیه برای بافت فرش فعال است.

وی در خصوص شروع فعالیت خود توضیح داد: بنده از دوران راهنمایی و متوسطه در کنار تحصیل به عنوان شاگرد در تجارتخانه ‌ای در تهران مشغول به کار بودم، دهه هفتاد  بازار تجارت و صادرات فرش اوضاع خوبی داشت، در آن تجارتخانه انواع فرش‌های قدیمی از اصفهانی، تبریزی و قزوینی را شناخته و مهارت‌های لازم را برای فروش و مرمت فرش کسب کردم.

این فعال صنعت فرش اظهار کرد: در سال‌های نه چندان دور صادرات فرش بعد از نفت از جایگاه دوم برخوردار بود، اما در دهه‌های اخیر به هر دلیلی صادرات چندانی صورت نمی‌گیرد و در بحث فروش هم شرایط خوبی نداریم چرا که فرش دستبافت به نوعی کالای لوکس و تزیینی محسوب شده و جزو ضروریات زندگی مردم نیست.

وی ادامه داد: از طرفی با ایجاد شرایط تحریمی عملا مشتری ما نیز از دست رفته چرا که عمده خریداران فرش ما گردشگران و تجار خارجی هستند، در این شرایط که مشتری و تقاضای زیادی وجود ندارد، برای بافنده هم انگیزه‌‌ای برای خلق اثری جدید نمی‌ماند.

ذوالقدر گفت: به علاوه اینکه منازل هم کوچک شده و فرش‌های 12 متری و نه متری مورد استفاده مردم قرار نمی‌گیرد، نهایت یک فرش 6 متری در اتاق پذیرایی جوابگو خواهد بود، از طرفی با گران‌شدن مواد اولیه دستمزدها بالا رفته و قیمت تمام شده فرش را بسیار بالا برده و خرید فرش‌هایی با ابعاد بالا برای مردم صرفه اقتصادی ندارد، بنابراین تقاضا از فرش به سمت قالیچه دست بافت سوق داده شده است.

خانه فرش قزوین تعطیل است

وی با بیان اینکه حقیقت امر این است که ما در این حرفه و با شرایط کنونی در حال دست و پا زدن هستیم، افزود: سازمان صنعت و معدن با همکاری شهرداری، استانداری و اداره کار، مجموعه‌ای تحت عنوان خانه فرش را جهت هم‌افزایی صنفی بافندگان قزوین راه‌اندازی کرده بودند که متاسفانه به دلیل عدم حمایت و مشکلات داخلی این مجموعه تعطیل شد.

این کارشناس فرش یادآور شد: متاسفانه متصدی امور فرش در اداره صمت خصوصا در بحث حمایت ضعیف عمل می‌کند، حتی در نمایشگاه فرش که در هفته گذشته در شرکت نمایشگاه بین المللی قزوین برگزار شد، انتظار می‌رفت با توجه به اهمیت فرش قزوین حداقل از کارگاه‌ها و بافندگان قزوینی دعوت کنند تا آنان بتوانند محصولات خود را به نمایش بگذارند، طبق آنچه که بنده مشاهده کردم غیر چند غرفه انگشت شمار مابقی غرفه‌ها به فرش استان‌های دیگر اختصاص یافته بود.

وی افزود: چرا قزوین که خودش متولی این نمایشگاه بوده از فرش فروشان و کارگاه‌های فرش شهر کسی را دعوت نکرد، منِ فروشنده و بافنده، کجا باید محصولات خود را به فروش برسانم چه زمانی قرار است از ما حمایت بشود.

ذوالقدر بیان کرد: کارگاه‌های تولید فرش با وجود این مشکلات فراوان از خودشان مایه می‌گذارند و حمایت چندانی نمی‌شوند، همین امر سبب شده کشور ترکیه نه تنها تولید فرش بلکه مرمت فرش را هم از ما گرفته است و جا پای بافندگان هنرمند ما گذاشته است.

این کارشناس صنعت فرش خاطرنشان کرد: کشور ترکیه به راحتی مرمت‌کاران ماهر و چیره ما را در قبال امکانات مناسب و بیمه و سایر خدمات جذب می‌کند، در این شرایط ما باید بافندگان و مرمت‌کاران خود را چنگ و دندان نگه داریم، در حالی که هنوز بسیاری از آنان حتی بیمه هم ندارند، با این اوصاف چگونه باید از رونق فرش قزوین حرف زد؟

عزم جدی برای احیای فرش قزوین وجود ندارد

خانم خلیلی بافنده قزوینی است که کارگاه کوچکی در یکی از پاساژهای مرکزی شهر دایر کرده، او نیز از عدم رسیدگی به کارگاه‌های فرش و قالی‌بافی سطح شهر و نبودن عزم جدی برای احیای فرش قزوین گله‌مند بود.

وی اظهار کرد: معمولا حرف‌ها در حد شعار باقی می‌ماند، چندین سال است مسئولین مربوط به دنبال احیای فرش قزوین هستند، اما در عمل آنچه رخ می‌دهد حرکت لاک پشتی است، ما برای احیای فرش نیاز به هماهنگی بین چند دستگاه داریم تا مسائلی چون تامین و اجاره مکان، درآمد، بیمه و تسهیلات کمک کننده برای بافنده‌های قزوینی حل شود تا فراغ بال رج به رج ببافند.

این بافنده که خودش به عنوان پشتیبان چند بافنده دیگر در کارگاه کوچک خود فعال است، ادامه داد: خوشبختانه سازمان صمت وام‌های خوبی را برای بافنده‌ها خصوصا آنهایی که کارگاه بافندگی دارند در نظر گرفته شده، اما آنچه که مهم است نظارت و بازرسی این نهاد بر خروجی این وام‌هاست.

وی یادآور شد: اگرچه سازمان صمت برای دادن وام به بافندگان ابتدا کاملا صحت‌سنجی می‌کند و متقاضیان باید مراحل بسیاری را طی کنند، اما بعد از دریافت وام هیچ نظارتی وجود ندارد که آیا این مبلغ دریافتی واقعا برای توسعه کارگاه و هزینه‌های سرشار آن صرف شده و یا نه صرف خرید مایحتاج زندگی شده است.

خلیلی با ابراز تاسف خاطرنشان کرد: متاسفانه در بین همکاران بنده هستند کسانی که برای شاید به دلیل مشکلات معیشتی می‌آیند از کارگاه‌ها درخواست اجاره دار قالی‌بافی برای چند روز کرده تا بتوانند وام مورد نیاز خود را دریافت کنند و آن را به زخمی از زندگی بزنند، این به عدم نظارت‌ها برمی‌گردد.

این بافنده قزوینی یکی دیگر از مشکلات بافنده‌ها را موضوع بیمه دانست و گفت: کارشناسان بیمه اطلاعات کافی از روند ساخت یک فرش ندارد، بلکه فقط می‌دانند فرش باید بالا بیاید، اما فرق بین رج ریز و درشت، فرش و گپه را نمی‌دانند، لازم است کارشناسان بیمه دوره‌های آموزشی در حیطه فرش را دیده باشد بعد بیایند بر کار ما نظارت کنند.

خلیلی در بخش دیگر سخنان خود در خصوص ویژگی فرش قزوین اظهار کرد:در گذشته فرش‌هایی که در شهرقزوین بافته می‌شد دارای سبک خاصی نبودند و اغلب نقشه‌های مرغوبی را که متداول و مشتری‌پسند مانند: نقشه‌های شاه عباسی، لچک ترنج، حاج خانمی، ظل السلطانی در آن به کار می‌رفت.

وی ادامه داد: روی هم رفته فرش‌های قزوین ریزباف، دارای رنگ‌های ثابت و نقشه‌های ممتاز هستند، يكی از ويژگی‌های طرح و نقش فرش قزوين وجود كنگره در اطراف حاشيه باريك و انبوه گل‌ريز و درشت شاه عباسی در متن است.

این بافنده قزوینی افزود: فرش قزوين با توجه به رنگ‌های آن، كه اغلب قرمز و سرمه‌ای است، از فرش کاشان تفکيک می‌شود، در گذشته، رنگ مورد استفاده در رنگرزی فرش گياهی بود ولی امروزه بيشتر صنعتی است.

وی گفت: وقتی حرف از بافت و احیای برند فرش قزوین می‌زنیم، فقط به آن معنا نیست که باید توسط بافنده قزوینی ساخته شود، بلکه باید مصالح آن نیز از قزوین باشد، آنچه اکنون با آن مواجه هستیم بافت فرش با مصالح و طرح‌های مشتری پسند تبریزی است، اگرچه سلیقه مشتری نیز به سمت فرش تبریزی سوق داده شده است.

خلیلی عنوان کرد: مصالح به کار رفته در فرش قزوین از پشم شال و الیاف نمونه بوده که بعد از چیده شدن و چند روز در آب ماندن؛ با رنگرزی گیاهی و با استفاده از گیاهانی چون انار و گردو رنگ می‌شده و در نهایت برای بافت به دست بافندگان کارخانه اعتماد می‌رسیده است.

فعالیت بیش‌از 120 کارگاه قالی ‌بافی در استان قزوین

موضوع را با معاون امور بازرگانی سازمان صمت استان قزوین در میان گذاشتیم، مجید برزگر گفت: فرش اعتماد قزوین بیش‌از 100سال قدمت دارد، این فرش‌‌ها با استفاده مواد بومی چون پشم در داخل استان تولید شده  و از لطافت خاصی برخوردار است.

وی با بیان اینکه امروز تولید چندانی در زمینه فرش در مقایسه با گذشته نداریم، افزود: احیای برند فرش قزوین در دستور کار است و تلاش می‌کنیم که این فرش به حاشیه رفته را دوباره زنده کنیم.

مجيد برزگر درخصوص جایگاه فرش قزوین، اظهار کرد: استان قزوین ظرفیت بسیار زیادی در زمینه تولید انواع فرش دستباف دارد به طوری که در حال حاضر بیش از 120 کارگاه به صورت متمرکزو غیرمتمرکز و همچنین در قالب واحدهای پشتیبان و مستقل فعالیت دارند.

وی افزود: همچنین در استان قزوین تعداد بسیار زیادی کارگاه‌های خانگی در امر تولید فرش دستباف فعالیت دارند که حدود 8 هزار و 500 نفر توسط سازمان صمت و اتحادیه مربوطه شناسایی شدند که برای آن‌ها کارت ویژه قالی بافی صادر شده است .

برزگر خاطرنشان کرد: به دلیل شرایط کرونا و مشکلات اقتصادی در حال حاضر حدود 3 هزار و 800 بافنده فرش دستباف در استان فعال هستند که 95 درصد آن را بانوان مدیریت می‌کنند؛ 55 درصد تولید فرش استان، توسط قالی‌بافانی صورت می‌گیرد که در روستاها مستقر هستند.

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صمت استان با اشاره به شرایط صادرات فرش تصریح کرد: ایران بعد از کشورهای هند، ترکیه، مصر و پاکستان چایگاه پنجم را در صادرات فرش دستباف دارد.

برزگر با بیان اینکه صادرات فرش دستباف به صورت متمرکز از طریق گمرکات تخصصی انجام می‌شود، ادامه داد: از گمرک قزوین به دلیل غیر تخصصی بودن و جلوگیری از تخلفات فرشی صادر نمی‌شود، بنابراین حدود 90 درصد صادرات فرش قزوین از سایر گمرکات است  و یا تجار به صورت چمدانی و در ابعاد کوچک اقدام به صادرات فرش می کنند.

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صمت قزوین با بیان اینکه 3000 نفر از بافندگان استان بیمه تامین اجتماعی هستند، ادامه داد: در راستای حمایت از مشاغل خانگی برای افرادی که پشتیبان بافندگان بوده و کارگاه بافندگی دارند تاکنون 1800 میلیارد ریال از محل تسهیلات خود اشتغال پرداخت شده است.

وی در مورد نحوه پرداخت تسهیلات به متقاضیان حوزه فرش عنوان کرد: اگر فردی به عنوان پشتیبان متقاضی دریافت وام باشد، کارگروهی متشکل از نمایندگان سازمان صمت، فرمانداری و اداره کار برای صحت‌سنجی و بررسی این امر ایجاد شده و اگر صلاحیت برما محرز شد آن تسهیلات را اعطا خواهیم کرد.

معاون امور بازرگانی سازمان صمت قزوین افزود: برگزاری دوره‌های آموزشی برای علاقه‌مندان هنر فرش‌بافی، تدوین و احیای برند اعتماد، تامین مواد اولیه برای بافندگان، بهره‌مندی فعالین حوزه فرش از خدمات صندوق ضمانت ایران از جمله اقدامات سازمان صمت در راستای حمایت از بافندگان است.

برزگر در پایان گفت: از دیگر اقدامات ما در زمینه کمک به تامین اعتبار برای ایجاد امکانات و رفع چالش بیمه برای بافندگان بوده و همچنین برای توسعه بازاریابی در این حوزه از ابتدای سال تاکنون دو نمایشگاه تخصصی فرش دستباف از باحضور بافندگان قزوینی و سایر استان‌ها برگزار کردیم که فعالین صنعت فرش در قزوین می توانستند از تخفیف 50 درصدی برای گرفتن غرفه بهره‌مند شوند.

اما آنچه بر فرش قزوین گذشته است

در زمان صفویه و در مقطعی که قزوین به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد فرش‌بافی در این شهر رواج پیدا کرده تا اینکه در سال 1309 هجری شمسی مرحوم سید مجتبی نبوی قزوینی و حاج مهدی معتمد با همکاری چند تن از سرمایه‌داران این شهر، کارخانه فرش‌بافی بزرگی به نام «شرکت اعتماد» در کاروانسرای «آقا معصوم» تاسیس کردند و گروه بسیاری از هنروران و صنعتگران فرشباف قزوینی، آذربایجانی و کاشانی در آن به کار مشغول شدند.

از آنجا که محصول کارگاه‌های شرکت اعتماد چه از نظر نوع خامه و چه از حیث نقشه و بافت و رنگ، بسیار زیبا و مرغوب بود، به زودی شهرت جهانی پیدا کرد و خریداران آن در داخل و خارج کشور روز به روز افزایش پیدا کرده که طبق شنیده‌ها تعداد کارگران این کارگاه‌ها به 2000 تن رسید و میزان دستگاههای فرشبافی آن نیز از 450 تجاوز کرد.

کارخانه اعتماد نزدیك‌به‌ یازده‌ سال‌ همچنان‌ به‌ كار خود ادامه‌ داد ولی‌ متأسفانه‌ با بروز جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ ورویدادهای‌ ناگوار شهریور شوم‌ سال‌ 1320 به‌ بعد به‌ علت‌ درهم‌ ریختگی‌ اوضاع‌ و نامناسب‌ بودن‌ شرایط اقتصادی‌ و متوقف‌ شدن‌ صدور فرش‌ به‌ آلمان‌ و دیگر كشورهای‌ جهان‌كارگاهها یكی‌ پس‌ از دیگری‌ تعطیل‌ شدند.

برخی از پژوهشگران مانند تورج ژوله سابقه فرش بافی در قزوین را بیش از 400 سال دانسته و حتی نمونه دارهایی به نام دارکول که مربوط به آغاز دوره نوسنگی و یکجانشینی می‌باشد در برخی از روستانهای استان مانند روستای اورنه (شهرستان تاکستان – ضیاء آباد) مشاهده شده است.

بعد از کارخانه اعتماد کارگاه های متعددی به صورت پراكنده‌ در این‌ شهر به‌ فرشبافی‌ مشغول‌ بودند ولی‌ تا سال‌های‌ 1320 الی‌ 1322 تمامی‌ آنها به‌ سرنوشت‌ كارخانه‌های‌ اعتماد و سلامت‌ دچار شده و یكی‌ پس‌ از دیگری‌ تعطیل‌ شدند.

فرش دستباف قزوین، بیانگر پیشینه تاریخ، فرهنگ و تمدن ایرانی است و در حاشیه ماندن این محصول در  بازار بین المللی آسیبی جدی است که برای جبران آن باید تاوان زیادی پرداخت شود، احیا و توسعه هنر و صنعت فرش قزوین، توسعه آموزش‌ها به هنرجویان فرش و افزایش سطح بافت فرش استان، رونق تجارت و بازار فرش و فعال كردن اقتصاد منطقه و عزم و همت مسئولان استان در راستای احیای دوباره فرش قزوین می تواند اثرگذار باشد.

از این رو همه باید دست در دست هم دهند و تا اوضاع بدتر از آنچه هست، نشده راهی پیدا کنند تا آبروی فرش ایرانی و فرش قزوینی در بازار جهانی مانند قبل حفظ شود.