تولید و آموزش عناصر اصلی موزه زنده گلیم و قالی است

مدیر و موسس موزه زنده گلیم و قالی ایران، «تولید» و «آموزش» را عناصر اصلی موزه های زنده دانست و گفت: زنده و پویا بودن یک موزه به سطح ارتباط با سایر موزه های همتا و مخاطبان از مردم عادی گرفته تا محققان و پژوهشگران تخصصی، بستگی دارد.

به گزارش گروه فرش فیروزه، موزه ها عامل و محصول توسعه هستند؛ به همین دلیل در ارزیابی شاخص های فرهنگی کمیت و کیفیت موزه ها در رده های نخست جدول قرار دارند؛ در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی علاوه بر تشکیل موزه های تخصصی در حوزه میراث فرهنگی، وزارتخانه ها و دستگاه هایی مانند نفت، ارتباطات، کشاورزی و شهرداری ها هم به موزه سازی وارد شدند و بسیاری علاقه مندان هم موزه ها و مجموعه های خصوصی راه اندازی کردند.

با توجه به ظرفیت های متنوع و مختلف داخلی، ایران می تواند در عرصه های بسیاری در دنیا از جمله نفت و گاز، معدن، دانش و علوم، همچنین امور دفاعی در جهان حضور پیدا کند، اما در عرصه میراث فرهنگی و هنرهای سنتی و صنایع دستی بازیگر اصلی و بدون رقیب است؛ این شایستگی به جز آثار و مقاله های علمی، از شگفتی و تحسین بازدیدکنندگان خارجی موزه ها وقتی به ایران سفر می کنند و چه زمانی که اشیای تاریخی مربوط به فرهنگ و تمدن ایران را در موزه های جهان می بینند، مشهود است.

همین علاقه و اشتیاق در یک قرن گذشته برای دیدن آثار تمدن ایرانی و حجم آثار تاریخی کشف شده در کاوش ها در کشور نشان می دهد برای حفاظت و نگهداری همچنین نمایش این آثار، علاوه بر مشارکت سایر سازمان های دولتی برای احداث موزه های اختصاصی و منطقه ای، بخش خصوصی هم می تواند برای سرمایه گذاری و توسعه موزه های مشارکتی و خصوصی وارد عرصه موزه سازی و مجموعه داری شود.

سال ۹۸ را می توان سال طلایی احداث موزه های خصوصی برشمرد، در این سال ۳۴ موزه خصوصی مجوز گرفتند و فعالیت خود را آغاز کردند، و با احداث ۶ موزه تحت مدیریت وزارت میراث فرهنگی و ۱۹ موزه متعلق به سایر دستگاه های دولتی، در مجموع ۵۹ موزه در کشور احداث شد که در حوزه موزه سازی و موزه داری در همه سال ها از زمان احداث موزه ها در کشور محسوب می شود، روندی که در سال ۱۳۹۹ به دلیل فشار اقتصادی و کمبود اعتبارات و شیوع کرونا طرح های راه اندازی موزه ها در هر سه حوزه (دولتی، مشارکتی و خصوصی) با کندی مواجه شد، اما با همه این شرایط در سال ۹۹ بیش از ۴۰ موزه احداث و به بهره برداری رسید.

هر هفته افتتاح یک موزه در کشور

از مجموع ۷۵۰ موزه ای که در یکصد سال صنعت موزه داری در کشور فعال هستند، ۲۹۲ موزه تحت مدیریت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و بیش از ۲۸۰ موزه تحت پوشش سایر دستگاه های دولتی قرار دارند و ۱۷۱ مجموعه خصوصی تحت عنوان موزه فعال است که به گفته علی اصغر مونسان وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی «در حال حاضر هر هفته شاهد افتتاح یک موزه هستیم و بخش خصوصی بیشترین سهم را در این تحول داشته است، به گونه ای که ما شاهد رشد ۴۰۰ درصدی در حوزه موزه های خصوصی هستیم و در حال حاضر ۱۷۱ موزه خصوصی در کشور فعال است.»

همزمان با روز جهانی موزه (۲۸ اردیبهشت) و هفته میراث فرهنگی با مریم افسری بانوی هنرمند، کارآفرین، مدرس دانشگاه در رشته صنایع دستی و مدیر و موسس موزه خصوصی زنده گلیم و قالی ایران درباره هنر گلیم بافی و ویژگی موزه زنده گفت وگو کردیم. وی در آیین گرامیداشت روزه جهانی موزه از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان مدیر موزه خصوصی برتر در ۱۳۹۹ انتخاب و معرفی شد.

موزه زنده عامل جذب گردشگر و رونق صنعت گردشگری

مریم افسری با اشاره به تعداد محدود موزه های زنده در کشور گفت: اساس و شاکله موزه های زنده پویایی و خروج از ایستایی است؛ برای پویاشدن موزه ها فضاسازی موزه باید به گونه ای باشد که بازدیدکننده احساس نکند به یک سمساری وارد شده، بلکه روح تاریخ و اتمسفر حیات یک هنر را باید کاملا حس کند؛ در موزه زنده صنایع دستی در کنار آثار فاخر که به نمایش گذاشته شده است بازدیدکننده باید فرایند تولید نمونه اثر از ابتدا تا انتها را ببیند و حتی در بخشی از آن همراه شود تا جریان زندگی را باور کند.

مدیر و موسس موزه زنده گلیم و قالی ایران تصریح کرد: موزه زنده عامل قوی برای جذب گردشگر و رونق حوزه گردشگری و مکانی است که علاوه برنمایش محصول نهایی، مراحل تولید محصول، و مراحل تولید مواد اولیه مصرف شده برای تولید را به نمایش می گذارد.

بانوی هنرمند سیرجانی وجود کارگاه تولید اثر در کنار موزه زنده یک ضرورت دانست و افزود: در موزه زنده گلیم سیرجان بخشی به آموزشگاه و بخشی را به کارگاه تولید گلیم و دست بافته ها اختصاص داده شده است؛ بازدیدکننده از مواد اولیه و دار (دستگاه بافندگی) تا محصول نهایی از نخ تا گلیم بافته را می بیند، تفاوت ها در نقش و جنس محصولات را حس می کند و همواره یک راهنما حضور دارد که به سوالات او پاسخ دهد؛ حتی بازدیدکننده می تواند نمونه اثر و محصول را مستقیم از بخش فروشگاهی موزه خریداری کند.

وی بیان کرد: وجود فرایند تولید در یک موزه برای مخاطب و بازدیدکننده جذابیت ایجاد می کند؛ در نمونه های موزه های زنده در جهان، حتی این زنده بودن و پویایی در محیط پیرامونی موزه وجود دارد، خیابان منتهی به موزه، پیاده روها، فروشگاه ها و رستوران ها و دوره گردها، بازارچه ها و … همه بخشی از جریان پویای موزه زنده می شوند و مخاطب را به سمت موزه هدایت می کنند.

تجربه بافت یک گلیم هویت بخش و خاطره ساز است

افسری اظهار داشت: حفظ هویت تاریخی و فرهنگی ملت ها رسالت اصلی موزه ها است، در قرن ۲۱، قرن بروز و ظهور و نفوذ و تسلط وسایل الکترونیک بر خصوصی ترین حوزه های زندگی فردی و اجتماعی، قرن رویای سفر و کوچ به کرات دیگر، این موزه ها هستند که می توانند مانع فراموشی تاریخ تمدن زندگی گذشتگان بر روی کره خاکی شوند.

مدیر موزه زنده گلیم و قالی ایران افزود: امروزه صرفا با نمایش یک تکه گلیم کهنه و پاره نمی توان ارزش و جایگاه گلیم شیرکی پیچ سیرجان که ثبت جهانی شده را به یک کودک و دانش آموز توضیح داد، او باید این عنصر فرهنگی را لمس کند، بتواند بخشی از آنرا با همان طرح و نقش سنتی، با همان نخ ها ببافد؛ این فرایند برای نسلی که در تئوری ها و مجازی ها اسیر شده تجربه بافت یک گلیم یا فرش دستباف هویت بخش و خاطره ساز خواهد بود.

مدرس دانشگاه: موزه زنده امکان تجربه زیست و زندگی مردم یک منطقه در ابعاد فرهنگی، اجتماعی را در یک زمان و مکان محدود به بازدیدکننده عرضه می کند، خانواده ای که به موزه زنده گلیم می آیند علاوه بر تماشای آثار و آموزش، برای استراحت روی زیراندازی از گلیم می نشیند، برای ناهار نان و غذا و نوشیدنی محلی همان منطقه را در ظروف سنتی می خورند، میزبانانی را با لباس محلی همان منطقه از نزدیک می بینند؛بعید می دانم این خاطره و تجربه از ذهن کودکان آنها هیچ وقت پاک شود.

گلیم با تاریخ زندگی بشر عجین است

افسری با بیان اینکه گلیم با تاریخ زندگی بشر عجین است، اظهار داشت: قدمت گلیم بافی نه در سیرجان که در کل جهان را باید در صندوقچه جهانی گلیم پیدا کرد، شاید اختراع گلیم ابتدایی با آغاز زندگی بشر بر روی زمین برگردد، زیراندازی که آنها با شاخ و برگ گیاهان برای بهتر زیستن تهیه می کردند و زمانی که هنر رسیدگی و بافندگی شکل گرفت با تبدیل پشم حیوانات، از نخ برای استفاده در لابه لای بافته های گیاهی خود استفاده می کردند.

وی افزود: پیشینه گلیم در استان کرمان و سیرجان تقریبا به دوران نادرشاه افشار بر می گردد؛ زمانی که گروهی از اقوام از مناطق شمالی کشور به جنوب و به این منطقه کوچانده می شوند، هنر بافندگی گلیم هم توسط این عشایر به مناطق جنوب شرق ایران وارد شد، گسترش پیدا کرد؛ حتی با تغییر سبک زندگی عشایری به شهری این هنر و صنعت جایگاه خود را در زندگی مردم حفظ کرد.

گلیم شیرکی پیچ سرمایه فرهنگی و اقتصادی مردم سیرجان

افسری گلیم شیرکی پیچ را به عنوان یکی از سرمایه های فرهنگی و اقتصادی سیرجان برشمرد و ادامه داد: تکنیک بافت گلیم شیرکی پیچ مهمترین مشخصه این هنر-صنعت است که ارزش و ویژگی این دست بافته را بالا برده است. گلیم شیرکی پیچ به شیوه پودگذاری نیست، ابتدایی ترین گلیم فقط تار و پود است و به آن شیوه پودگذاری می گویند، آرام آرام در مراحل بعد به تکامل رسید و گلیم ساده، گلیم چاک دار، گلیم گره دار یا سوماک یا شیرکی پیچ و گلیم چپی یا چهل ماشوله، خاص منطقه عشایر سیرجان و توابع آن است.

مدیر موزه زنده گلیم و قالی ایران خاطرنشان کرد: بیشتر دارهای گلیم بافی در منطقه جنوب شرق کشور در کرمان و سیرجان، دارهای زمینی (افقی) هستند، که بر اساس سبک زندگی عشایری و بر مبنای فضای فیزیکی خانه های آنها است؛ بنا به ابعاد گلیم شیرکی پیچ، تعداد بافنده آن متغیر است، اگر ۴*۳ مترمربعی باشد، سه بافنده بر روی دار کار می کنند.

وی افزود: محصول دار زمینی یک رو بافت و پر تراکم و دارای سطح مقطع محدود است؛ اگر چه طرح ها و رنگ و لعاب های جدید هم وارد این نوع گلیم شده، اما هنرمندان و بافنده های سیرجانی همچنان طرح و نقش های سنتی و باستانی و نمونه طرح های دوره قاجار را در گلیم های تولیدی حفظ می کنند؛ در گذشته که دسترسی به رنگ های طبیعی بسیار محدود بود از تم رنگ سورمه ای و روناسی برای تولید گلیم استفاده می شد، اما اکنون بسیار متنوع شده و از بیشتر از رنگ های طبیعی، شاد و پخته استفاده می شود.

نمایش تکه گلیم دوران قاجار در موزه زنده گلیم سیرجان

افسری درباره موزه زنده گلیم و قالی ایران گفت: سال ۹۶ میان میراث فرهنگی استان کرمان و شرکت شهرک های صنعتی و صنایع کوچک تفاهم نامه ای با هدف حمایت از صنایع دستی امضا شد، بر همین مبنا با همکاری و حمایت مدیریت شرکت شهرک های صنعتی شهر کرمان، فضایی در حدود ۳۰۰مترمربع طی قرارداد ۵ ساله به عنوان امانت دریافت کردم تا این موزه را به عنوان موزه خصوصی راه اندازی کنم.

مدیر و موسس موزه زنده گلیم و قالی ایران ادامه داد: بیشترین فضای موزه به نمایشگاه آثار قدیمی و بخشی دیگر هم به آموزشگاه و کتابخانه تخصصی گلیم اختصاص داده شده است؛ البته با توجه به دوران شیوع کرونا آموزش ها به صورت تک نفره و آنلاین برگزار شد که در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۰ نفر هنرجو داشتیم.

وی گفت: بیش از ۵۰ اثر کوچک و بزرگ قدیمی در این موزه به نمایش گذاشته شده است، قدیمی ترین آن یک تکه گلیم مربوط به (ربع آخر) دوره قاجار است؛ برخی از این اموال موزه ای را از مادربزرگ و مادر گرفتم و نگهداری کردم و برخی را هم با توجه به اصالت و جذابیت آن خریداری کردم؛ بخشی از موزه هم مربوط به پیشکسوتان در تمام حوزه های دست بافته های سیرجان از جمله فروشندگان و تولیدکنندگان مواد اولیه، بافندگان و رنگرزان سالیان گذشته است.

بانوی هنرمند سیرجانی توضیح داد: در بخش فروشگاه موزه بجز گلیم و زیراندازهای دست بافته، انواع محصولات صنایع دستی و هنرهای سنتی عرضه می شود. یکی از بخش های موزه زنده سیرجان را هم به نمایش محصولات تغییر کاربری های دستبافته ها اختصاص دادیم، در این بخش برای نخستین بار نقش مایه ها و طرح های گلیم را با چاپ بر روی پارچه، به صورت مانتوهای سنتی، پرده، رومبلی و … که تولید کارگاهی موزه است به نمایش گذاشتیم و کمتر بیننده ای می تواند تشخیص دهد که این محصول پارچه ای است.

برقراری ارتباط با همتایان راز پویایی و زندگی موزه

افسری زنده و پویا بودن یک موزه را به سطح ارتباط با موزه ها و مخاطبان از مردم عادی گرفته تا محققان و پژوهشگران تخصصی، منوط دانست و گفت: راه اندازی وب سایت اختصاصی و اطلاع رسانی موزه گلیم از برنامه های اصلی در سال ۱۴۰۰ است که بتوانم ارتباط موزه را با سایر موزه های مشابه برقرار کنم و همچنین موزه را به مخاطبان و علاقه مندان گلیم و سیرجان در سراسر جهان معرفی کنم؛ اگر یک موزه یا گالری یا نمایشگاه نتواند با همتایان و مخاطبان خود ارتباط برقرار کند و نتواند مخاطبان خود را جذب کند، هر چند بزرگ و وسیع باشد فقط یک انبار نگهداری کالا است و آن آثار فقط خاک خواهند خورد و به مرور زمان از بین می رود.

هنرمند سیرجانی بیان کرد: در محیط موزه در حال حاضر ۵ بافنده در بخش کارگاهی موزه فعالیت می کنند، اما با بافنده های غیررسمی موقت که عمدتا از بانوان سیرجانی (حدود ۵۰ نفر) هستند همکاری داریم، که با توجه به مشغله خانه داری و زندگی کمتر جذب کار ثابت و متمرکز در کارگاه می شوند، از طرفی قیمت مواد اولیه و وسایل مود نیاز تولید در این چند سال به شدت افزایش یافته و تاثیر بسزایی بر روند تولید و فروش گلیم گذاشته است.

گلیم بافان نیازمند حمایت و پشتیبانی هستند

افسری گفت: سیرجان قطب تولید بهترین گلیم و دارای مرغوب ترین پشم است، اما به دلیل نداشتن کارخانه ریسندگی، مواد اولیه با قیمت بالا خریداری می شود؛ از طرفی به دلیل هزینه زیاد مراحل پایانی و سرویس کار و نداشتن کارگاه تولید در سیرجان، اکثر تولیدات به صورت خام و با قیمت کمتر فروخته می شود، که امیدواریم مسئولان در این زمینه با رفع موانع تولید، از این هنر صنعت جهانی در سیرجان، حمایت و پشتیبانی کنند.

بانوی کارآفرین صنایع دستی درباره اشتغال زایی و درآمدزایی برای موزه گفت: در حال حاضر برای بافندگان و تولیدکنندگان این امکان را فراهم کردیم تا محصولات خود را در فروشگاه موزه گلیم سیرجان به نمایش بگذارند؛ در این میان موزه به عنوان واسط ارتباط نزدیک و مستقیم مخاطب و مشتری را برای آنها برقرار می کند، مشتریان می توانند ایده و سلیقه خود را برای بافندگان بیان کنند و در نهایت با نظارت موزه قراردادی تنظیم می شود تا مشتری به طور مستقیم با بافنده در ارتباط باشد و مبلغی برای نظارت و طراحی محصولات مورد نظر به موزه می پردازد.