پژوهشی پیرامون شناخت کتابچۀ تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری

بحران رنگ و قالی جوهری از حدود سال‌های 1300ق. و مقارن با دوره‌ی میانی حکمرانی ناصرالدّین شاه قاجار در تاریخ رنگرزی فرش ایران پدیدارگردید، رنگ‌های جوهری به عنوان نوع بی‌کیفیت رنگ‌های شیمیایی به عللی چون سرعت، سهولت و ارزانی به سرعت در میان جامعه‌ی قالیبافان کشور مورد پذیرش واقع گردید. هرچند که پذیرش یک پدیده‌ی جدید چون رنگ‌های جوهری در ایران عصر قاجاریه فرآیندی زمان بر بوده است، اما باید دانست که دولت قاجاریه در طول مدت 20 تا 30 سال فرآیند پذیرش رنگ‌های جوهری هیچ اقدام جدی و عملی موثری برای مبارزه با رنگ های جوهری صورت نداده است.

کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری در واقع نخستین اقدام جدی و متمرکز دولت قاجاریه در زمینه‌ی مبارزه با بحران رنگ و قالی جوهری است، هرچند پیش از پیدایش و نگارش این کتابچه به عنوان یک دستورالعمل و بخشنامه‌ی معیّن، اقداماتی نظیر صدور فرامین سلطنتی در دوره‌ی ناصری و مظفّری، قانون مصوب پنجم رمضان 1317ق. و… صورت گرفته بود، اما باید پذیرفت این اقدامات هیچ‌گاه به درستی به موقع اجرا گذاشته نشد، و در واقع تعیین کمیسیون فوق العاده‌ی تحقیق برای استماع و رسیدگی به عرایض تجار قالی فروش و قالی باف و تصویب‌نامه‌ی هیئت وزراء عظام پاسخی است که دولت قاجاریه به اقدامات ناکام سال‌های پیش داده است.

به عبارت اخری دولت قاجاریه که در سال‌های پیشین نتوانسته بود هیچ اقدام عملی موثری را در زمینه‌ی مبارزه با رنگ و قالی جوهری به موقع اجرا بگذارد، برای آخرین بار اقدام به بررسی موضوع تجارت قالی جوهری از ابعاد و زوایای گوناگون کرده و کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری در همین راستا نگارش می یابد.

این کتابچه که در واقع نوعی «مجموعه‌ی اسنادی» محسوب می‌شود، مجموعه‌ی چند سند و مکتوب بلندنوشت است، که پیرامون یک موضوع معیّن در زمینه‌ی اقدامات دولت در مبارزه با بحران رنگ و قالی جوهری گردآوری گردیده است.

در واقع کتابچه سیر بوروکراسی اداری و رسیدگی دولت قاجاریه را به مساله‌ی رنگ و قالی جوهری نشان می‌دهد. سه ضلع مثلث دولت قاجاریه، تجّار قالی فروش و جامعه‌ی قالیبافان در تحریر و نگارش کتابچه تاثیرگذار بوده‌اند، این کتابچه شامل نظرات و آرا هر یک از گروه های مزبور و استدلالاتی است که هریک در زمینه‌ی تجارت قالی جوهری یا منع تجارت آن می‌آورند، هرچند که کار مورخ قضاوت نیست، اما باید دانست که قضاوت تاریخی در این باره به شدت دشوار است. زیرا مساله‌ی قالی جوهری مساله‌ای پیچیده و چند وجهی است. و با توجه به گسترش آن در ساختار و بافتار جامعه‌ی قالیبافان از مناظری چون اقتصادی و معیشتی، آسیب به شهرت و اعتبار بین‌المللی فرش ایران و… قابل بررسی است

اهمیت و ارزش کتابچه از آن روست، که به عنوان نخستین سند جامع فرش ایران مهمترین اقدامات دولتی حکومت قاجاریه را در زمینه مبارزه با رنگ‌های جوهری بیان می‌دارد. هرچند که داستان پیدایش و نگارش کتابچه به سال‌های پیش از 1332ق. بازمی گردد. و مجموعه مناسبات و روابط میان تجار قالی فروش که با عرایض متعدد به دستگاه‌های دولتی قاجاریه، راپورت کمیسیون فوق العاده‌ی تحقیق که از جانب هیئت وزراء وقت مامور بررسی و رسیدگی به موضوع تجارت قالی‌های جوهری گردیدند و تصویب‌نامه‌ی هیئت وزراء عظام زمینه ساز تحریر و نگارش کتابچه گردیدند.

 

به عبارت دیگر کتابچه مناسبات میان سه ضلع تجار قالی فروش، کمیسیون فوق‌العاده تحقیق به عنوان نماینده‌ی دولت در رسیدگی به موضوع و هیئت وزراء عظام به عنوان بالاترین نهاد اجرایی کشور را ترسیم می‌نماید.

باید دانست با توجه به وجود صورت اسناد و مکتوبات چهار قسمت تظلّم تجار قالی فروش، راپورت کمیسیون فوق العاده‌ی تحقیق، پیشنهادات کمیسیون و تصویب‌نامه‌ی هیئت وزراء عظام و… به نظر می رسد این چهار قسمت از کتابچه در واقع سوادبرداری گردیده و رونوشت این اسناد و مکتوبات در کتابچه به چاپ رسیده است.

به نظر می‌رسد قسمت‌های مقدمه و دیباچه و ترجمه‌ی فرانسوی متن بعدها توسط گردآورنده یا گردآورندگان بدان اضافه گردیده است و بنابر پیشنهاد کمیسیون به صورت «اعلان» و «متحدالمال» به سفارتخانه‌های ایران در کشورهای خارجه از جمله لاهه در هلند ارسال گردیده است.

موضوع این پژوهش بررسی کتابشناسی و نسخه‌شناسی کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری به عنوان یکی از مهمترین مراجع تاریخی فرش ایران است، بدین معنا که تلاش گردیده است تا تمامی ابعاد و زوایای کتابچه ی مزبور اعم از رجال و شخصیت‌شناسی تاریخی، نسخه‌شناسی، کتابشناسی، تاریخ تحریر و پیدایش و…. با روش بررسی‌های تاریخی و اسنادی، و با رویکرد توصیفی و تحلیلی و با روش های جمع‌آوری اطّلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای مورد بررسی واقع گردد.

کتابچه یا رساله‌ی «تجارت قالی رنگین برنگهای جوهری» با تکنیک چاپی «چاپ سربی» و در (2 جدی اودئیل 1332ق.) در مطبعۀ فاروس تهران به چاپ رسیده است. کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری به عنوان یکی از متون تاریخی فرش ایران اهمیّت به سزایی در شناخت تاریخ رنگرزی و فرزند نامشروع و ناخَلف آن رنگ و قالی جوهری دارد، آسیب‌شناسی تاریخی فرش ایران در دوره‌ی قاجاریه، علل و عوامل شیوع رنگ‌های جوهری، اقدامات دولتی و حکومتی در زمینه‌ی مبارزه با شیوع و گسترش رنگ‌های جوهری و… از مهمترین مواردی است که در متن کتابچه بدان اشارت رفته است. این کتابچه در منابع عمومی فرش که به مبحث تاریخ فرش و فرش‌بافی در ایران پرداخته‌اند، به عنوان نخستین کتاب فرش ایران معرفی گردیده است.

این کتاب به عنوان ارزشمندترین و مهمترین منبع تاریخی و دست اول تاریخ فرش و فرش بافی ایران در دوره‌ی قاجاریه نگارش یافته است و از این بابت که نخستین بار یک کتابچه با هدف اعلان و آگاهی به کارگزاران حکومتی از سوی دولت و حکومت قاجاریه با هدف نظارت از بالا تجلید و صحافی گردیده است، می‌تواند اولین منبع تاریخی فرش ایران محسوب گردد. ضمن آنکه پراکندگی منابع و مراجع تاریخی فرش ایران، بوروکراسی آرشیوی و کتابخانه‌ای، گستردگی و دشواری‌های پژوهش در حوزه‌ی فرش‌شناسی و فرش‌ پژوهی موجب گردیده است تا بسیاری از مراجع تاریخی فرش ایران به محاق فراموشی سپرده شوند.

در واقع مدعابه این پژوهش آن است که شناختی مستدل، مستند، موثق و تاریخی از کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری ارائه نماید و اصلی‌ترین پرسش‌هایی که درصدد پاسخگویی بدان است، عبارتند از: کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری به عنوان نخستین سند جامع اقدامات دولتی از چه شاخصه‌های کتابشناسی و نسخه‌شناسی برخوردار است؟ ارزش و اهمیت کتابچه در مطالعات فرش‌شناسی چیست؟ رجال و شخصیت‌های تاریخی موثر در پیدایش کتابچه چه کسانی هستند؟ داستان پیدایش و نگارش کتابچه  چگونه بوده است؟ و… به عبارت دیگر بررسی کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری از همه‌ی ابعاد و زوایا از اصلی ترین اهداف پژوهش حاضر است.

معرفی کتابچه تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری

کتاب، کتابچه یا رساله‌ی «تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری: راپورت کمیسیون فوق العاده‌ی تحقیق به محضر هیئت وزراء عظام» در واقع در ذیل «اسناد و مکتوبات مطوّل و بلندنوشت» شامل: مقدّمه و دیباچه، مجموعه گزارشات و راپورت‌های کمیسیون فوق العاده‌ی تحقیق، تظلّم‌نامه و تظلّمات تجار قالی فروش و تصویب‌نامه‌ی هیئت وزراء عظام، ترجمه‌ی فرانسوی و… است، که در اواخر عصر قاجاریه و مقارن با دوره‌ی سلطنت احمد شاه قاجار و ریاست وزرایی «میرزا حسن مستوفی الممالک» بر ایران و درتاریخ( 2 جدی اودئیل 1332ق.) به صورت دو‌زبانه و به دو زبان فارسی و فرانسه (ترجمه و برگردان) به  رشته‌ی تحریر درآمده است.

کتاب با تکنیک چاپی «چاپ سربی» در مطبعه‌ی فاروس تهران به طبع رسیده و به صورت «اعلان»، «متحد المال(بخشنامه)» به سفارت‌ها و کنسولگری‌های ایران در خارجه از جمله لاهه در هلند فرستاده شده است.(برای نمونه نک: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه: GH1333-25-5821)

 در کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری یک شاخصه و مولفه‌ی اصلی وجود دارد، که در مواردی مشابه نیست، و آن عبارتست از این  که کتابچه در اصل مجموعه‌ی چند مکتوب بلند نوشت و طولانی بوده است، که به دلیل اشتراک و وابستگی موضوعی در یک جلد تجلید و صحافی گردیده است، بنابراین در این کتابچه که در اصل نوعی «کتاب سازی» بوده است. (کتاب‌سازی به معنای گردآوری و جمع‌آوری اسناد و نوشته‌های پراکنده و تجلید آن در یک مجلد و ساخت کتاب از آن)

گردآورنده یا گردآورندگان مجموع تظلّم نامه‌ی تجّار فرش فروش، راپورت کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق، تصویب‌نامه هیئت وزراء عظام و… را در یک کتاب به صورت برگ‌های متوالی و پی در پی صحافی و تجلید کرده‌اند. بنابراین به نظر می‌رسد، از منظر ماهیت‌شناسی(چیستی‌شناسی) نوع مکتوب این کتابچه در اصل مجموع چند سند و گزارش بوده است، و نه یک کتاب موضوعی در معنای خاص «کتاب» یعنی مجموعه‌ی اوراق و برگ‌هایی که «بین الدفتین» صحافی گردیده و در باب یک موضوع مشخص و معیّن به رشته ی تحریر درآمده باشند.

از منظر شیوه‌ی تجلید و صحافی، حجم نوشتار با توجه بدانکه کتاب به دو زبان فارسی و فرانسه نگاشته شده است، که متن فرانسه عیناً ترجمه و برگردان متن فارسی است، بنابراین حجم نوشتار کتاب در اصل 35 صفحه بوده است، و عنوان «کتابچه» و «رساله» به معنای کتاب کوچک برای آن مناسب است، از منظر مولف‌شناسی باز شاید ذکر عنوان «مولف» چندان صحیح نباشد، زیرا کتاب «کثیر المولف» یا بهتر است بگوئیم «بی مولف» یا با «مولف نامعلوم» است، در اینجا منظور آن است، که اگر پدیدآورنده  را نویسنده‌ی مجموع اسناد و گزارشات در نظر بگیریم، در ابتدا تجّار فرش فروش که تنها اسامی بزرگترین و معتبرترین آنها در متن کتابچه ذکر شده است، کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق متشکل از 6 نفر(رضا قلی خان، شریف‌الدوله، فهیم‌الملک، نصر‌الملک، ظهیرالملک، منتخب‌الدوله) و هیئت وزراء عظام و ریاست هیئت وزراء عظام (حسن مستوفی الممالک) جملگی می‌توانند، به عنوان مولف و پدیدآورنده قسمت  یا بخش‌هایی از اثر محسوب شوند، و اگر منظور و مراد گردآورنده‌ی اثر باشد، قاعدتاً نام و عنوان وی بر ما پوشیده است، بنابراین بهتر است از مولف کتابچه به عنوان «کثیر المولف» یا «بی مولف» یاد شود.

این کتابچه همچنین ابعاد وزوایای مختلف سازمان فرش‌بافی در ایران عصر قاجاریه را نمایان می‌سازد، ابعادی چون اهمیت اقتصادی وتجاری فرش(فرش =نفت)، اقتصاد فرش در قرن نوزدهم، اهمیّت سازمان رنگ و رنگرزی و تحولات تاریخی آن، تاریخ پیدایش و گسترش رنگ  و قالی جوهری در تاریخ فرش بافی ایران، اهمیت تاریخی فرش ایران به عنوان یک کالای تجاری و استراتژیک در مبادلات تجارت جهانی در عصر قاجاریه، ورود حکومت با ساز و کارهای حکومتی در راستای مبارزه با بحران رنگ  و قالی جوهری، اقدامات و افعال حکومتی در زمینه مبارزه با رنگ های جوهری،  شناخت و ریشه یابی تاریخی علل و عوامل ناکامی حکومت قاجاریه در اجرای فرامین و قوانین سلطنتی و… و در یک کلام درک و معرفت تاریخی مستند، مستدل و موثق از گذشته ی تاریخی فرش ایران در محدود ی زمانی معیّن پس از مشروطه و در عصر سلطنت احمد شاه قاجار را ارائه می دهد.

اهمیّت کتابچه تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری

اهمیّت کتابچه و رساله‌ی «تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری» از آن روست، که نخست، به عنوان یک منبع تاریخی و دست اول در پژوهش‌های تاریخی و فرش‌شناسی به ویژه مرتبط با دوره‌ی قاجاریه و در ارتباط با مفاهیمی چون رنگرزی، رنگ جوهری، قالی جوهری، آسیب شناسی تاریخی فرش ایران و… می‌تواند محل رجوع واقع شود. و با ارائه‌ی داده‌های دست اول و مستند تاریخی، فرش‌شناسی و فرش‌پژوهی فارسی را علمی، مستند، موثق و مستدل می‌نماید، و از سطحی نگری و تحلیل عامیانه‌ی مطالب و موضوعات تاریخی فرش ایران که هریک ریشه‌های تاریخی داشته و هرگز خلق الساعه پدید نیامده اند، جلوگیری می‌نماید.

اهمیت این قبیل مراجع تاریخی در زمینه‌ی فرش شناسی و فرش‌پژوهی فارسی از آن روست، که زمینه و زمانه‌های تاریخی، ریشه، علل و عوامل، روابط دیالکتیکی، روابط علّی و معلولی و…. را در پدیدارهای تاریخی مرتبط با حوزه‌ی فرش و فرش بافی نشان می‌دهد . بنابر این در پرهیز از سطحی‌نگری و افزایش نگاه دقیق و علمی در فرش نویسی دوره‌ی قاجاریه اهمیّت بسیاری دارد.

کتابچه‌ی مزبور از دو منظر تاریخی(آن زمانی) و پژوهشی(این زمانی) قابلیت بررسی و پژوهیدن دارد. و سیر داستان پیدایش کتابچه، اسناد و مدارک تاریخی مرتبط و متناسب با کتابچه‌ی مزبور، شناخت زمینه و زمانه‌ی تاریخی پیدایش کتابچه و بررسی مفاهیم و عناصر، مطالب و موضوعات مطروحه در کتابچه با دیگر اسناد و مدارک تاریخی فرش ایران در دوره‌ی قاجاریه از جمله مهمترین فواید تاریخی کتابچه ی مزبور است.

اهمیت کتاب از منظر تاریخی از آن روست، که داستان مواجهه و رویاررویی حکومت قاجاریه با بحران رنگ و قالی جوهری را روایت می‌کند، و عمده اقدامات و فعالیت‌های حکومتی در زمینه‌ی مبارزه با بحران رنگ‌های جوهری را شرح می‌دهد. این کتابچه که واپسین اقدام ارزشمند حکومت قاجاریه در زمینه مبارزه با رنگ‌های جوهری محسوب می‌شود، برخلاف اقدامات پیشین حکومتی که محدود به وضع قوانین و صدور فرامین سلطنتی بوده، و صرفاً در حد حرف و شعار باقی مانده بود، به نوعی جنبه‌ی اجرایی و عملیاتی به خود می‌گیرد، و نخستین اقدام متمرکز و جامع دولت قاجاریه در زمینه  مبارزه با بحران قالی جوهری در تاریخ فرش بافی ایران محسوب می‌شود.

 به عبارت دیگر این کتابجه که به عنوان نوعی «دستورالعمل» و «بخشنامه» به گمرکات، کنسولگری‌های ایران در خارجه و…. فرستاده شده بود، نشان از عزم و اراده‌ی جدی دولت قاجاریه در زمینه‌ی مبارزه با بحران قالی جوهری دارد و برای نخستین بار تمامی ارکان حکومتی به یک تصمیم مشخص در زمینه‌ی تجارت قالی جوهری رسیدند، که به نوبه ی خود بسیار ارزشمند است.

آسیب‌شناسی تاریخی فرش ایران از دیگر فواید و نتایج کتابچه است، آسیب‌شناسی تاریخی در معنای شناخت مستند، موثق  و روشن از گذشتۀ تاریخی فرش ایران و ریشه یابی علل و عوامل بحران‌های کنونی فرش ایران است، تا جایی که می‌توان تجارت جهانی فرش، از دست رفتن بازارهای بین المللی فرش دستباف، افت کیفیت فرش ایران، سلب اعتماد مشتریان خارجی و…. را از این دریچه تا 200 سال گذشته و در دوره‌ی قاجاریه بازشناسی و بازکاوی نمود.

 

 

شاه قاجار
ردیف	مناصب و مشاغل	اسامی، القاب و عناوین وسمت­­­­ها
1	شاه	احمد شاه قاجار
هیئت وزراء عظام
1	رئیس­الوزراء	میرزا حسن‌ خان مستوفی­الممالک
2	وزیر عدلیه	میرزا محمّدعلی خان ذکاء­الملک
3	وزیر خارجه	میرزا محمّدعلی خان علاء­السلطنه
4	وزیر داخله	میرزا حسن خان مستوفی­الممالک
5	وزیر مالیّه	میرزا حسن­خان محتشم­السلطنه
6	وزیر جنگ	غلامحسین خان صاحب­اختیار
7	وزیر علوم و فوائد عامه و تجارت	میرزا نظام­الدین خان مهندس­الممالک
8	وزیر پست و تلگراف	اسدالله میرزا شهاب­الدوله
کمیسیون فوق العاد تحقیق
1	رضا قلی خان رئیس کمیسیون	به ریاست دیوان عالی کشور  وزیر معارف
2	شریف­الدوله(عضو)	ریاست محاکمات وزارت خارجه  مستشار ادارۀ پلیس
3	فهیمی، خلیل(فهیم­الملک)	6 دوره نمایندۀ مجلس شورای ملّی
4	حسنعلی­کمال هدایت(نصرالملک)	نمایندگان مجلس  و رئیس دفتر کابینۀ وزراء
5	ظهیرالملک	خدمت وزارت خارجه و منشی­گری ادارۀ روس
6	منتخب­الدوله	ریاست دفتر محاسبات کل
خزانه‌دار کل
1	مسیو مرنارد	رئیس کل گمرکات و خزانه­دار کل ایران
تجار و بازرگانان
1	اعتماد الاسلام	درمدرسۀ علوم سیاسی به تدریس فقه می پرداخت.
2	حاج محمّدحسین(حاجی امین­الضرب)	رئیس اطاق تجارت تهران
3	حاجی معین­التجّار بوشهری	تجّار و اعیان بوشهر
4	حاجی ربیع­آقا	تجّار و بازرگانان سرشناس تبریزی
5	اسدالله فقیه­التجّار	تجار و بازرگانان عصر قاجاریّه و پهلوی اول
6	حاج محمّدمهدی فرشچی
7	حاج محمّد آقای ممقانی	تجّار قالی­فروش
8	حاج علی آقای تبریزی	تجّار قالی­فروش

 

فهرست اسامی هیئت وزراء عظام مقارن با صدور تصویب‌نامه‌ی هیئت وزراء در خصوص بحران قالی جوهری، ماخذ: جمشید ضرغام بروجنی، «دولتهای عصر مشروطیّت»، 84 و 85

متن شناسی

«تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری: راپورت کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق به محضر هیئت وزراء عظام» کتابچه‌ای با یک موضوع کلی و موضوعات فرعی و وابسته بسیاری است. چنانچه از نام و عنوان کتابچه پیداست، کتابچه درباب موضوع کلی رنگ‌های جوهری و فرآورده‌ی نهایی آن قالی جوهری، تجارت قالی‌های جوهری و شرح اقدامات و اعمالی است که دولت قاجاریه در راستای مبارزه با بحران رنگ‌های جوهری به وسیله‌ی وضع قوانین و مقررات، صدور فرامین، محدودیت صادرات، وضع عوارض و تعرفه‌های گمرکی برداشته است. به عبارت دیگر موضوع کلی کتابچه شرح اقدامات و اعمال حکومت قاجاریه در زمینه‌ی مبارزه با رنگ و قالی جوهری است.

کتابچه به ترتیب شامل شش قسمت؛ دیباچه، مقدّمه، شرح تظلّم تجّار قالی فروش، راپورت کمیسیون فوق العاده‌ی تحقیق، پیشنهادات کمیسیون و تصویبنامه‌ی هیئت  وزراء عظام است. که هریک در واقع یک مکتوب مستقل و مجزا بوده که درون یک کتابچه و «بین الدفتین» تجلید و صحافی گردیده است.

موضوعات فرعی و پیرامونی کتابچه چون، شرح تظلّم و شکوائیه تجّار قالی‌فروش، سازمان عرضه و فروش قالی، اهمیّت فرش به عنوان یک کالای تجاری و استراتژیک، اقدامات و اعمال دولتی و حکومتی، علل و عوامل توسعه و گسترش رنگ‌های جوهری، نقش تجّار و دلالان فرش در توسعه‌ی رنگ‌های جوهری، علل پذیرش رنگ‌های جوهری از سوی مقاطعه‌کاران و جامعه‌ی قالیباف در عصر قاجاریه، خصال وویژگی‌های ذاتی رنگ‌های جوهری، ناتوانی و ضعف حکومت قاجاریه در تشخیص قالی‌های جوهری از رنگ ثابت، عدم جدیّت حکومت در اجرای قوانین و مقررات مصوب و فرامین صادره، عدم وجود زیرساخت های لازم در اجرای قانون منع ورود رنگ‌های جوهری و منع حمل قالی‌های جوهری و اقدامات دیرهنگام و ناکام حکومت در زمینه‌ی مبارزه با رنگ‌های جوهری به مصداق « نوش دارویی و بعد مرگ سهراب آمدی » و …به عنوان مهمترین موضوعات فرعی کتابچه محسوب می شوند.

رنگ‌های جوهری رنگ‌هایی هستند که ثبات نداشته و تغییر رنگ می‌دهند در ترکیب آنها عنصر «آنیلین» وجود دارد، درست مانند جوهر که رنگش در برابر عوامل مختلف ممکن است تغییر یابد، این ویژگی تغییرپذیری و عدم ثبات رنگ در برابر شستشو، نورآفتاب و… موجب گردیده است تا در عرف جامعۀ ایرانی در عصر قاجاریه این قسم از قالی‌ها به «قالی جوهری» شهرت یابند.

به عبارت دیگر کتابچه‌ی «تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری» واپسین اقدام جدی حکومت قاجاریه در زمینه‌ی مبارزه با بحران رنگ و قالی جوهری در تاریخ فرش و فرش بافی ایران در دهه‌ی 1330ق. و حدود سال‌های(1330ـ1340ق.) است، که به عنوان «اعلان» و «متحدالمال» به سفارتخانه‌های ایران در کشورهای خارجه ارسال گردید، تا شاید دولت بتواند بحران قالی جوهری را اداره نماید.

 کتابچه براساس یک نظم و ترتیب منطقی به معنای ذکر دیباچه و مقدمه یا همان صغرا و کبرا چیدن یا مقدمه چینی برای پرداختن به مساله، پرداختن به پیشینه و سوابق تاریخی موضوع و اشاره به اقدامات پیشین چون مدلول قانون «مال التجاره‌های ممنوعه» مصوب 5 رمضان 1317ق. و…. پیشینه و مقدمات موضوع را بیان کرده است. سپس شرح تظلّم تجّار قالی فروش که می‌توان به عنوان علت اصلی و اساسی ورود کابینه‌ی مستوفی الممالک به موضوع و تعیین کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق برای رسیدگی و حل مساله دانست آورده شده است. و در این قسمت تجار به دفاع از خود پرداخته و علل و دلایلی را برای توجیه تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری آورده و بهانه‌جویی می کنند. این قسمت در اصل مجموعه اظهارات نمایندگان تجّار فرش‌فروش چون حاج محمّدمهدی فرشچی، حاج محمّد آقای ممقانی، حاج علی آقای تبریزی و… است، که در کمیسیون فوق‌العادۀ تحقیق تظلّم نموده و دلایل خود را برای ادامۀ تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری بیان نمودند.

قسمت دیگری از کتابچه اختصاص به «ملاحظات و عقیدۀ کمیسیون» دارد، که در آن کمیسیون پس از غور و بررسی در سوابق و پیشینۀ تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری، و استماع شرح تظلّم تجّار قالی فروش و بررسی ابعاد و زوایای مختلف موضوع عقیده و نظر خود را دربارۀ موضوع رنگ‌های جوهری در یازده بند اظهار می‌دارد.

قسمت دیگر کتابچه «پیشنهاد کمیسیون» است، که در دو قسمت «تدابیر فوریه» و «تدابیر آتیه» بیان گردیده است. و در هرقسمت کمیسیون پیشنهاداتی برای حل مساله داده است. ضمن آنکه در یک تبصره و یک خاتمه کمیسیون پیشنهاد چاپ و انتشار این راپورت را به عنوان رساله تحت عنوان «تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری» به دو زبان فارسی و فرانسه داده است.

و در نهایت تصویب‌نامه‌ی هیئت وزراء عظام مصوب (19 محرم 1333ق.) قسمت پایانی کتابچه‌ی مزبوراست، که طی آن هیئت وزراء عظام با پیشنهادات کمیسیون موافقت نموده و شرح افزایش پلکانی حقوق معافیت گمرکی را بیان نمودند.

کتاب به شش فصل مطابق تقسیم‌ بندی زیر تقسیم شده است.

دیباچه (پیش از مقدمه)………………………………………………………………………………………………………. 1ـ2

مقدّمه………………………………………………………………………………………………………………………………3ـ12

شرح تظلّم تجّار قالی­فروش………………………………………………………………………………………………..13ـ17

ملاحظات و عقیدۀ کمیسیون……………………………………………………………………………………………….18ـ28

پیشنهاد کمیسیون……………………………………………………………………………………………………………..29ـ33

تصویب­نامۀ هیئت وزراء عظام…………………………………………………………………………………………….34ـ35

نمودار درصدبندی فصول و ابواب کتابچه تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری

دیباچه تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری

کتاب با «دیباچه»، «درآمد» یا «پیش از مقدمه» آغاز می‌شود. این قسمت شرح ماوقع وقایع و اتفاقاتی است که در کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق در زمینه‌ی رسیدگی به مساله‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری صورت گرفته است.و آغاز آن این چنین است: «خاطر مبارک آن هیئت معظمه مستحضر است، که یکی از مواد «یادداشت تظلّمات» مسئله‌ی قالی جوهری است، «کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق» حسب الوظیفه این موضوع را در شش جلسه مطرح مذاکره قرار داده، از روی نهایت دقت و موشکافی در جزئیات آن امعان نظر نموده است…» (تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری،1332 :1) در این شش جلسه که مابین کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق و نمایندگان تجّار فرش فروش برگزار شد، کمیسیون با کسب اطلاعات تکمیلی از خزانه داری کل اقدام به بررسی و رسیدگی به موضوع رنگ و قالی جوهری نموده است. .(تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری،1332: 2و1 ، نوروزی، در دست چاپ:643ـ641)

مقدّمه تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری

در مقدمه پیشینه و سوابق منع ورود رنگ و خروج قالی جوهری، تاریخچه علل و جهاتی که دولت در تصمیم منع ورود رنگ و خروج قالی جوهری در نظر داشته، بیان گردیده است.

مقدّمه در ابتدا با ذکر تاریخچه‌ای از فرش و فرش بافی در ایران آغاز گردیده است. و سپس سوابق تاریخی قالیبافی در ایران، و مالکیت معنوی ایران بر فرش بافی، کیفیت دستبافته‌های ایرانی، خاستگاه نخستین دستبافته‌های ایرانی که همان خاستگاه عشایری است، پیشینه‌ای از تجارت و صادرات قالی به ممالک خارجه، عدم تقلید پذیری و شبیه‌پذیری قالی ایران و ذکر دلایل آن، دو عنصر ذاتی و شاخصه‌ی هویتی قالی ایران یکی پشم و دیگر رنگ ثابت درخشان بیان گردیده است.

  همچنین زمینه‌های تاریخی پذیرش رنگ جوهری در میان جامعه‌ی قالیباف ایرانی در ادامه بیان گردیده است، به عبارت دیگر نابودی و ویرانی سازمان سنتی رنگرزی با رنگ‌های طبیعی، افزایش تقاضا و عدم پاسخگویی سازمان سنتی رنگرزی به این حجم از تقاضا، تجاری سازی و تجاری بافی قالی در کنار عواملی چون سهولت(تنبلی و تن آسایی)، سرعت و ارزانی رنگ‌های جوهری موجب پذیرش رنگ‌های جوهری در میان قالیبافان عصر قاجاریه گردید. در ادامه از کوته‌نظری و کوته‌بینی تجّار قالی‌فروش سخن به میان آمده است، که تنها منافع آنی و کوتاه مدت خود را مدنظر داشته و به منافع ملّی و بلند مدت نمی‌اندیشند. بنابراین اقدام به استعمال رنگ‌های جوهری در تلوین و رنگرزی قالی‌های خود نمودند.

گسترش و توسعۀ پدیده‌ی رنگ‌های جوهری در این دوران موجب از دست رفتن بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی فرش ایران در عثمانی، اروپا و آمریکا شد.و تجارت قالی پس از چند سال از شیوع رنگ‌های جوهری در رنگرزی قالی ایران رو به کسادی گذاشت.

هرچند آغاز داستان رنگ‌های جوهری در تاریخ فرش‌بافی ایران به اواسط دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار باز می‌گردد، و باید پذیرفت اقدامات حکومتی و فرامین سلطنتی در این زمینه چندان موثر واقع نشدند، بنابراین در دوره‌ی نگارش کتابچه یعنی فاصله‌ی بین سال‌های (1333ـ1331ق.) مقارن با اواخر قاجاریه و حکومت احمد شاه قاجار بر ایران، عملاً رنگ‌های جوهری و رنگرزی و رنگ‌آمیزی به رنگ‌های جوهری به عنوان یک بدعت ناپسند در تاریخ رنگرزی فرش ایران پذیرفته شده بود.

در این زمان تجّار و بازرگانان قالی‌فروش به علت سودآوری و کسب منافع آنی واردات رنگ‌های جوهری و صادرات قالی جوهری را به نفع خویش می‌دانستند و از این طریق سود سرشاری عاید آنان شده بود، و از سوی دیگر جامعه‌ی قالیباف شامل مقاطعه‌کاران(کارگاه‌داران و کارخانه‌داران) و قالیبافان نیز به کاربرد رنگ‌های جوهری به عللی چون آسانی، ارزانی و سرعت نفوذ در پشم عادت کرده بودند. بنابراین پذیرش یک پدیده‌ی جدید چون رنگ‌های جوهری در جامعه‌ی قالیبافان عصر قاجاریه نیاز به مدت زمانی در حدود 20 تا 30 سال داشت، که متاسفانه حکومت قاجاریه در این زمینه اقدامات کافی و وافی را به عمل نیاورد، بنابراین پس از پذیرش این پدیده‌ی جدید در میان جامعه‌ی قالیبافان مبارزه با آن به شدت سخت و دشوار بود.

خطر شیوع و گسترش رنگ‌های جوهری و آسیبی که در بلند مدت به شهرت و اعتبار فرش ایران در عرصه‌ی بین‌المللی وارد آورده و باعث از دست رفتن بازارهای جهانی فرش دستباف گردید، موجب شد تا عده‌ای از قالیبافان این خطر را به اطلّاع دربار مظفرالدین شاه رسانیده و وی نیز به موجب قانون پنجم رمضان تنگوزئیل 1317ق.(کتاب قوانین دوره مظفری، 1317: 4).

قانون اکید صریحی در تحت مادۀ 28 و 29 نظامنامه‌ی حقوق گمرکی در منع ورود رنگ‌های جوهری خشک یا تر و رنگ‌های خشک و تری که در ترکیب آنها جوهر داخل شده باشد و نیز در منع خروج فرش‌هایی که رنگین به جوهر یا رنگ‌های مخلوط به جوهر باشد وضع شد. این قانون به موجب کتابچه‌ی «مال التجارۀ ممنوعه» به تمام دول خارجه به وسیله‌ی سفارتخانه‌ها اعلام گردید. یکی از موانع عمده بر سر راه مبارزه حکومت با بحران رنگ‌های جوهری «ضعف اجرایی» بود، به عبارت دیگر اجرا و پیاده‌سازی قانون در عمل با مشکلاتی روبرو بود، برای نمونه، قانون 5 رمضان 1317ق. مبنی بر عدم ورود رنگ‌های جوهری و خروج فرش‌های رنگین به رنگ‌های جوهری هیچگاه به درستی اجرا نشد. زیرا زمینه‌ها و زیرساخت‌های اجرای قانون در کشور وجود نداشت.

اما در زمینۀ فقره‌ی دوم قانون 1317ق. مبنی بر منع خروج قالی‌های رنگین به رنگ‌های جوهری حکومت نتوانست هیچگاه مدلول قانون را به اجرا بگذارد. تظلّمات تجّار قالی‌فروش و جماعت قالی‌باف مبنی بر اینکه مقدار زیادی قالی جوهری ذخیره دارند و یا بر روی دار نیمه‌باف است و اگر این قالی‌ها به خارجه حمل نشود ورشکست خواهند شد،  و تغافل و اهمال کارکنان حکومتی به معنای عدم وجود فرآیند و روش شناخت قالی‌های جوهری، ناتوانی کارگزاران گمرکی از تشخیص قالی جوهری از غیر جوهری و رنگ ثابت، فساد و رشوه‌خواری مامورین حکومتی، عدم جدیّت حکومت در اجرای قانون و…. موجب گردید تا هیچگاه قانون مزبور به مرحلۀ اجرا نرسد.

حکومت با اعطای مهلت‌های پیاپی در طی مدت ده تا دوازده سال می‌خواست تا بافت و صدور قالی‌های جوهری در طی این مدت پایان گیرد و دیگر قالی جوهری در ایران باقی نماند. اما غافل از اینکه روند واردات پنهان یا همان قاچاق گسترده‌ی رنگ‌های جوهری به کشور از مبادی غیر رسمی در جریان بود، به عبارت دیگر حکومت هر چقدر هم مهلت می داد، به تصور آنکه دیگر رنگ‌های جوهری از مبادی رسمی کشور وارد نمی‌شود، باز هم با وجود پدیده‌ی قاچاق این ذخیرۀ رنگ‌های جوهری در کشور پایان نمی‌پذیرفت، و از سوی دیگر جامعه‌ی قالیباف که کاربرد و استعمال رنگ‌های جوهری را به نفع خویش در کوتاه مدت می‌دیدند، همواره از رنگ‌های جوهری استقبال نموده و این فرآیند به مانند یک دور باطل همواره ادامه داشت، به عبارتی هرقدر هم حکومت مهلت می‌داد بازهم این چرخه‌ی واردات رنگ‌های جوهری و صادرات قالی‌های رنگین به رنگ‌های جوهری پایان نمی‌پذیرفت، زیرا با وجود پدیده‌ی قاچاق و امتیازات رنگ‌های جوهری و از سوی دیگر نرمش و انعطاف پیش از حد حکومت نسبت به تجّار قالی فروش این فرآیند ادامه می‌یافت.

ناتوانی و ضعف حکومت قاجاریه در نظارت و بازرسی از حدود و ثغور مرزهای ایران، وسعت خاک و فقدان آبادی در اغلب نقاط و عدم کفایت مستحفظین و مامورین سرحدی به منظور حفظ و حراست مرزهای ایران موجب گردید تا حکومت قاجاریه در عمل توانایی رسیدگی و نظارت بر مرزها و نقاط سرحدی را نداشته باشد و پدیده‌ی قاچاق رنگ‌های جوهری توسعه و گسترش یابد. ظهور و گسترش پدیده‌ی قاچاق موجب گردید تا علی رغم مراقبت و نظارت مامورین گمرکی منبع رنگ‌های جوهری در ایران پایان نپذیرد و همواره به روش‌های مختلف رنگ‌های جوهری به ایران قاچاق می‌گردید.

دو خصال و ویژگی ذاتی فرش ایران یکی کیفیت پشم و مصالح بافت، و دیگری رنگ ثابت درخشان از امتیازات عمدۀ فرش ایران بر نمونه‌های مشابه خارجی بود. پس از آغاز بحران رنگ‌های جوهری در تاریخ رنگرزی فرش ایران کیفیت رنگ عملاً از دست رفت، و لطمه و آسیبی جبران‌ناپذیر به شهرت و اعتبار بین‌المللی فرش ایران در عرصه جهانی وارد آمد.

به عبارت دیگر این عدم جدیت حکومت در اجرا و پیاده‌سازی قوانین و مقررات که ناشی از ضعف دیوانسالاری و ساختار حکومتی، عدم کفایت مامورین گمرکی، نبودن عزم  و اراده‌ی جدی در زمینه‌ی مبارزه‌ی با رنگ‌های جوهری، اعطای مهلت‌های پیاپی به تجّار در پی عرض شکوائیه و تظلّمات و… موجب گردید تا تجّار قوانین و مقررات را نادیده گرفته و به گمان اینکه هیچ عزم و اراده‌ی جدی از سوی حکومت برای اجرای قاطع قانون وجود ندارد، همواره اقدام به سودجوئی نموده و به بافت قالی جوهری ادامه دهند. چهار ضلع در زمینه‌ی شیوع و مبارزه رنگ‌های جوهری نقش داشتند.

بنابر پیشنهاد مسیو مرنارد رئیس خزانه‌داری کل  در سال 1331ق. دولت تصمیم گرفت تا من بعد از این به عللی چون عدم کارآیی و تاثیر تدابیر پیشین تدابیر جدیدی را به پیشنهاد مسیو مرنارد خزانه‌دار کل اتخاذ نماید، به این معنی که پس از انقضای آخرین مهلت داده شده به تجّار قالی‌فروش دولت از ضبط و توقیف قالی‌های جوهری صرف نظر نموده، و محض رعایت حال تجّار فرش‌فروش پس از این یک حقی در عوض مساعدت مبذوله از ایشان دریافت می‌دارد، این حق که هیچ ارتباطی به رسوم و عوارض گمرکی ندارد، همان حق معافیت است. که به منظور مساعدت به تجّار قالی فروش و هم بدین منظور که مقصود و هدف دولت در جلوگیری از تجارت  و صنعت قالی جوهری حاصل شده باشد از ایشان اخذ می شد.

 بنابر این حقوق معافیت گمرکی به صورت پلکانی و تدریجی در طی یک دوره سه تا پنج ساله از (20ـ3%) افزایش می یافت، تا هم تجّار قالی‌فروش بتوانند قالی‌های جوهری خود را در طی این مدت به خارجه حمل نموده و هم سود نامشروعی را که از این طریق به دست می‌آوردند، بر باد رفته دیده و به مرور با مشاهده‌ی ضرر و خسران خویش از کاربرد و استعمال  رنگ جوهری در رنگرزی قالی دست بردارند و رنگ های گیاهی را تنها وسیله ی رنگرزی قالی های خود قرار دهند.

حق معافیت 20% یا صدی بیست به عنوان حد سقف قرار داده شده بود که با منع تجارت قالی جوهری معادل بود، زیرا پرداخت 20% به ازای هر قالی جوهری عملاً صرفه و بازده اقتصادی نداشت.

تجّار ایرانی حق معافیت 3% و6% درصدی را پرداختند، اما زمان باز پرداخت حق معافیت 9% درصدی بنای اعنراض و فشار به دولت آغاز شد و چون باز هم دولت قاجاریه از خود جدیّت و ثبات قدم نشان نداد و با اعطای مهلتی سه ماهه حق معافیت بر همان منوال صدی شش باقی گذاشت. تجّار فرش‌فروش دوباره دست به تظلّم خواهی زده تا آنجا که نه فقط عدم اضافه حقوق معافیت را خواستار شدند، بلکه تقاضا کردند که ممنوعیت حمل قالی جوهری به کلی برداشته شود.

نکته‌ی قابل توجه آنکه شرکت‌ها و کمپانی‌های خارجی در ایران چون زیگلر کمپانی، نیرکوکاستلی، کمپانی قالی شرق و… برخلاف تجّار ایرانی در کارخانه‌های خود از رنگ‌های ثابت گیاهی برای رنگرزی قالی‌های خود استفاده می‌نمودند، و رنگ‌های جوهری را استعمال نمی‌کردند. عدم کاربرد رنگ‌های جوهری در کارخانه‌های اروپایی خود علتی واضح است که قالی ایرانی که به رنگ‌های بی‌ثبات جوهری بود، از قدر و قیمت می‌افتد.و خریدار ندارد.

امّا تجّار ایرانی که در پی تامین منافع آنی خود بودند، به علل و عوامل رجحان رنگ ثابت طبیعی بر رنگ‌های جوهری نمی اندیشیدند. (تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری،1332: -12ـ3، نوروزی، در دست چاپ:652ـ645)

شرح تظلّم تجّار قالی‌فروش

قسمت سوم کتابچه‌ی «شرح تظلّم تجّار قالی فروش» است که عبارت است از: مجموعه علل و عواملی که تجّار فرش‌فروش در زمینه‌ی خرید و فروش و تجارت قالی جوهری ارائه می‌نمایند.

به عبارت دیگر شرح تظلم و شکوائیۀ تجّار فرش‌فروش است که خطاب به هیئت وزراء عظام و نهادهای دولتی چون وزارت مالیّه، خزانه داری کل، وزارت تجارت و…. نگاشته شده است و در آن تجّار فرش فروش به دفاع از اعمال و افعال خود در زمینه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری پرداخته‌اند و شرح اعتراضات خود را مبنی بر ممنوعیت تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری به گوش کارگزاران حکومتی قاجاریه رسانیده‌اند.

شرح تظلّم تجار قالی‌فروش مجموعه عرایض، تلگرافات و نامه‌هایی است که تجّار فرش فروش در زمینه‌ی اعتراض و انتقاد به قوانین و مقررات حکومتی راجع به قالی جوهری، فرامین صادره، تدابیر و تصمیمات دولتی و… به نهادهای دولتی نوشته‌اند. و در آن شکایت خود را از تصمیمات حکومتی اعلام داشته‌اند.

به نظر می‌رسد که تعیین کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق از سوی هیئت وزراء عظام، تصویب‌نامه‌ی هیئت وزراء عظام و سایر قسمت‌های کتابچه چون دیباچه و… در راستای رسیدگی هیئت وزراء به شرح تظلم تجّار قالی فروش شکل گرفته است، بنابراین عامل و کنشگر اولیّه که موجب نگارش و پیدایش کتابچه گردیده است، همان «شرح تظلّم تجّار قالی فروش» است.

نمایندگان تجّار قالی فروش در کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق علل و دلایلی بیان کرده‌اند که چرا دولت می‌خواهد ازتجارت قالی جوهری جلوگیری کند؟ و همچنین به گرفتن حق معافیت مطابق صدی شش 6% اعتراض نمودند.

در پایان تجّار فرش فروش صلاحیت کمیسیون به علت اینکه که هیچ یک از اعضای کمیسیون از موضوع فرش و فرش‌بافی در ایران سررشته نداشته را در رای دادن در موضوع قالی جوهری زیر سوال برده و می‌گویند این کمیسیون فی‌النفسه صلاحیت رای دادن در عمل قالی جوهری را ندارد، و خواستار تشکیل مجلسی از اشخاص با خبرت و بصیرت از طرف دولت برای رسیدگی به موضوع رنگ و قالی جوهری می‌شوند.

تجّار ایرانی که به قول قسمتی از متن کتابچه نفع فوری پسند و کوته‌بین بودند، به عللی چون سودآوری و بازده اقتصادی، وجود تقاضا برای رنگ‌های جوهری در میان جماعت قالیبافان، سرعت بافندگی و کاهش هزینه‌های تمام شده، افزایش تقاضای بازار جهانی، تقلب و فروش قالی جوهری به اسم قالی رنگ ثابت ایرانی و… سود سرشاری از این طریق عاید ایشان می‌شد، بنابراین اصرار و ابرام تجّار به تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری نه از سر دلسوزی برای صنعت فرش ایران بلکه از سر زیاده‌خواهی و جاه‌طلبی خویش بوده است.

منافع و امتیازات عمده‌ی واردات رنگ‌های جوهری و صادرات قالی جوهری برای تجّار فرش فروش این بوده است که می‌توانستند محصول نهایی یا همان دستبافته را با پایین‌ترین قیمت ممکن رنگرزی نموده و در بازارهای جهانی قالی جوهری را به عنوان قالی رنگ ثابت به بالاترین قیمت ممکن بفروشند. به عبارت دیگر هزینه‌های بافت و تولید را کاهش داده و سود نهایی را افزایش می‌داده است.

اینکه در ایران عصر قاجاریه مفهومی به نام «منافع ملّی» یا «منافع جمعی» تعریف نشده است و به نظر می‌رسد تنها مفهوم «منافع شخصی و فردی» وجود داشته است، بنابراین تجار قالی‌فروش در راستای تامین منافع شخصی خویش اقدام به واردات رنگ‌های جوهری و صادرات قالی‌های جوهری می‌نمودند.

از مهمترین مضرات گسترش و شیوع رنگ‌های جوهری در فرآیند رنگرزی دستبافته‌های ایرانی و توسعه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری می‌توان به سلب اعتماد مشتریان خارجی، آسیب و لطمه به شهرت و اعتبار جهانی فرش ایران و از دست رفتن بازارهای بین‌المللی فرش دستباف اشاره نمود. نقش تجّار در عقیم‌سازی سیاست‌های دولتی در زمینه‌ی مبارزه با رنگ‌های جوهری نقشی برجسته است، زیرا هرگاه حکومت خواست تا با اجرای قوانین و مقررات و اعمال قدرت حکومتی به مبارزه با رنگ  و قالی جوهری بپردازد، تجّار سر به تظلم و دادخواهی برداشته و عریضه پشت عریضه نوشتند که به تظلّم ما رسیدگی کنید.

بنابراین تجّار به عنوان طبقه‌ی اصلی در زمینه‌ی تجارت فرش ایران  علاوه بر اینکه همکاری لازم را با حکومت در مبارزه با بحران رنگ‌های جوهری نداشتند، بلکه خود به مانعی بزرگ بر سر راه مبارزه با بحران رنگ و قالی جوهری مبدّل شدند.

به نظر می‌رسد از جمله علل و عواملی که حکومت قاجاریه را به نرمش در مقابل تجّار قالی فروش وا می‌داشت، در ابتدا عدم درک و شناخت صحیح کارگزاران حکومتی قاجاریه از عمق مساله رنگ‌های جوهری در ایران بود، ضعف ساختار دیوانسالاری و نهادهای حکومتی، عدم وجود عزم و اراده‌ی جدی در بدنه‌ی حکومت برای مبارزه با رنگ‌های جوهری، ساختار فاسد دیوانسالاری چون فساد و رشوه‌خواری مامورین گمرکی و…. موجب گردید تا حکومت قاجاریه که در عمل با مشکلات بسیاری دست به گریبان بود، نتواند در زمینه‌ی مبارزه با رنگ‌های جوهری پیش از وضع قوانین و برگزاری جلسات اقدامات مفیدی از خود بروز دهد.

پس باید پذیرفت واردات، توزیع و پخش رنگ‌های جوهری در بستر زمینه‌های تاریخی و طی سالیان متمادی شکل گرفته است، و به عبارتی دیگر پدیده‌ای خلق‌الساعه و ناگهانی نبوده است، بنابراین درست است که تجّار تنها به منافع خویش می‌اندیشیدند، اما نباید فراموش کرد که عدم وجود ساز و کار نظارتی(نظارت از بالا)، از بین رفتن زیرساخت‌های سازمان سنتی رنگرزی، افزایش تقاضا در میان جامعه‌ی قالیبافان برای رنگ‌های جوهری و پذیرش پدیده‌ی رنگ‌های جوهری و شیوع و گسترش آن در بستر نبود نظارت کافی از سوی نهادهای حکومتی عصر قاجاریه از عمده عواملی است که موجب گردید تجّار به واردات رنگ‌های جوهری و تلوین قالی‌های جوهری دست یازند. (تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری،1332: 17ـ12، نوروزی، در دست چاپ:665ـ658).

ملاحظات و عقیده‌ی کمیسیون

کمسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق پس از شنیدن اظهارات متظلّمین در یازده فقره پاسخ هریک از اظهارات تجّار قالی فروش را می دهد، و در این زمینه استدلالات و شهود خود را ارائه می‌دهند. کمیسیون برخلاف نظر تجّار دلایل و عللی را که ایشان برشمرده بودند را نمی‌پذیرد.

نظریات کمیسیون عبارتند از: در ابتدا دولت تجارت آزاد را قبول دارد، اما هر صنعت و تجارتی که به برای حال و آینده‌ی مملکت مضر باشد را دولت شدیداً از آن جلوگیری به عمل می آورد، حال آنکه دولت تجارت قالی را قدغن نکرده است، بلکه کاربرد و استعمال رنگ جوهری در تلوین و رنگرزی قالی را ممنوع کرده است.

صادرات ایران مطابق با قانون گمرکات نباید عوارض گمرکی بپردازند، اما دولت حقوقی را که از قالی جوهری دریافت داشته عوارض گمرکی نیست، بلکه حق معافیت گمرکی است که دولت در مقابل حق مساعدت و اغماضی که در زمینه صادرات قالی جوهری نموده است از تجار قالی  فروش دریافت می دارد.

وجوهات و درآمدهای حاصله از محل دریافت حقوق معافیت گمرکی باید به تشکیل یک اداره‌ی مطالعات در قالی ایران برای رسیدگی به کلیه‌ی امور در قالیبافی و پیشرفت و تکامل صنعت قالیبافی از نقطه نظر رنگ‌آمیزی و آموزش رنگرزی در کانون‌های بافت برسد. به نظر می‌رسد اداره‌ی قالی ایران در گمرکات براساس همین بند از پیشنهادات کمیسیون شکل گرفته است.

از جمله بهانه‌های تجار قالی فروش ارزانی و گرانی قالی بسته به رنگ جوهری یا ثابت بوده است. کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق در این زمینه اظهار می دارد: که نخست قیمت قالی ارتباطی به رنگ جوهری یا ثابت ندارد، بلکه منوط به نوع پشم و شیوه‌ی بافت است. همچنین کمیسیون در زمینه‌ی تقویم و قیمت‌گذاری قالی از تجّار و اشخاص بصیر تحقیق و تفحص نموده است. و حتی بنابر نظر کمیسیون استعمال رنگ ثابت گیاهی هزینه‌ی کمتری نسبت به رنگ‌های جوهری دارد. زیرا رنگ‌های گیاهی از پوست و ریشه‌ی گیاهان و مواد کم ارزشی تهیه می‌شوند که قیمت چندانی ندارد.

کمیسیون در ادامه به درستی به علت العلل و علل اصلی استعمال رنگ‌های جوهری در میان قالیبافان می‌پردازد، و آن عبارتست از، سرعت نفوذ پشم، سهولت و آسانی به کار بردن رنگ‌های جوهری  و تنبلی و تن آسایی قالیبافان که رنگ‌های جوهری را نسبت به زحمات تهیه رنگ‌های طبیعی ترجیح می‌دهند. کمیسیون تشبیه قالی با اسباب خرازی که از فرنگ وارد می‌شود را نیز قیاس مع الفارق خوانده، و قالی را به مثابه زر و سیم و سکه می‌داند، فردی که قالی را می‌خرد به امید بازگذاشتن به اولاد و احفاد خود، یا فروختن آن به قیمتی بالاتر می خرد، بنابراین اگر رنگ جوهری در رنگرزی قالی به کار برده شود، قالی رنگ و رو رفته به مانند سکه‌ی بی‌نقش از رونق اقتاده و ارزشی ندارد.

تجار قالی فروش ادعا داشتند که قالی‌های جوهری در بازارهای خارجه چون روسیه، قفقاز و… مشتری خاص خود را دارد، هرچند که این ادعا صرفاً توسط تجار قالی فروش مطرح گردیده است، و هیچ سند مستندی و شاهد مثالی در زمینه‌ی تجارت قالی جوهری به بازارهای خارجه که به همان اسم و رسم فروخته شود وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد بهانه‌ی تجار در این زمینه آن بوده است هر کالایی جنس خوب و بد دارد، و بسته به طبقات اجتماعی و میزان قدرت خرید هر کالایی مشتری خاص خود را دارد، و برخی از مشتریان که قدرت خرید قالی رنگ ثابت را ندارند مشتری پر و پا قرص قالی جوهری هستند.

هرچند این ادعا در ابتدا منطقی به نظر می‌رسد، اما باید دانست که هیچ مشتری از قالی رنگ و رو رفته و بی‌کیفیت استقبال نمی کند هرچند که بهای آن ارزان باشد، ضمن آنکه شواهدی از فروش قالی‌های جوهری به عنوان قالی رنگ ثابت به مصداق «گنجشک را رنگ می کنند و جای قناری می‌فروشند.» وجود دارد، ضمن آنکه در بازارهای عمده و اصلی قالی ایران یعنی اروپا و آمریکا صرفاً قالی رنگ ثابت خریدار داشت و قالی‌های جوهری به عنوان نوعی جعل و تقلب به عنوان قالی رنگ ثابت فروخته می‌شدند. و همین موضوع به شهرت و اعتبار بین‌المللی فرش ایران آسیب جبران ناپذیری وارد ساخت.

ضمن اینکه تجار قالی فروش اروپایی چون زیگلر کمپانی و… هیچ وقت قالی جوهری نمی‌بافتند، زیرا سلیقه‌ی خاص مشتریان اروپایی و آمریکایی که مشتریان اصلی زیگلر کمپانی بودند قالی‌های رنگ ثابت گیاهی بود.

ضمن اینکه کمیسیون به بحران عدم تشخیص قالی جوهری از رنگ ثابت در بازارهای مصرف اروپا و آمریکا اشاره می کند، که مشتریان قالی اروپایی و آمریکایی در هنگام خرید قالی قدرت تشخیص رنگ جوهری از ثابت را نداشته و بنابر شهرت و اعتبار جهانی قالی‌های قدیم ایران اقدام به خرید نمودند و این تقلب تاریخی در بلندمدت به شهرت و اعتبار فرش ایران آسیب وارد و موجب از دست رفتن بازارهای جهانی فرش ایران گردید.

ضمن اینکه کمیسیون به درستی به علت العلل و علت اصلی اصرار تجار قالی فروش در صادرات قالی جوهری اشاره دارد و اینکه ایشان منافع شخصی خود را بر منافع ملی و مملکت ترجیح داده  و به خاطر مختصر سودی که از این راه نصیب ایشان می شود و بهره‌ی آنی خودشان اقدام به تجارت قالی‌های جوهری نمودند. بنابراین تجارت قالی جوهری در بلند مدت موجب شکست تجارت قالی ایران و از دست رفتن بازارهای جهانی گردید.

کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق اقدامات خود را در زمینه منع ورود رنگ‌های جوهری و صادرات قالی‌های جوهری در راستای ترمیم سوء شهرت قالی‌های ایران در بازارهای خارجه صورت داد تا بلکه تجار خارجی با مشاهده اقدامات جدی دولت در زمینه مبارزه با رنگ‌های جوهری اعتماد دوباره‌ای به قالی‌های ایرانی نمایند و با طوع و رغبت اقدام به خرید قالی نمایند.

رقابت‌پذیری و مسابقه‌ی بزرگ باقت قالی در عصر قاجاریه آغاز شده بود و کشورهایی چون عثمانی(ترکیه)، چین، یونان، هندوستان، بلغارستان و… اقدام به شبیه‌بافی و تقلید‌پذیری از قالی‌های ایرانی نمودند، آغاز عصر رقابت در قالیبافی ایران محصول تجاری‌سازی و تجاری‌بافی قالی است، آنجا که قالی از صورت یک کالای هنری فاصله گرفته و تبدیل به یک کالای تجاری می‌گردد. در رقابت دو عنصر نقش کلیدی و اساسی دارند، نخست، قیمت، هرچه کالایی ارزانتر باشد در بازار مشتری بیشتری را جذب خواهد کرد.

و دوم، کیفیت، هرچه کیفیت کالا نسبت به قیمت آن مناسب باشد مشتری بیشتری خواهد داشت. در این زمان تجار قالی فروش با توسعه و گسترش رنگرزی به رنگ‌های جوهری قالی ایران را تقلید پذیر و رقابت‌پذیر ساختند، بدین معنا که با کاهش کیفیت دستبافته‌های ایرانی از مناظری چون رنگرزی و رنگ آمیزی، بافندگی و قالیبافی، طرح و نقش و… قالی ایران رقابت‌پذیر گردید، بنابراین یکی از عوارض توسعه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری همین رقابت‌پذیری دستبافته‌های ایرانی بود.

تعریف رنگ‌های جوهری در دوره‌ی قاجاریه عبارت است از، رنگ جوهری ممنوع علی‌الاطلاق رنگ «آنیلین» است و بس. رنگ‌های مصنوعی دیگر چون «الیزارین» و …. به واسطه‌ی رنگ ثابتی که داشتند ممنوع نبودند.

به نظر می‌رسد خزانه‌داری کل در راستای توسعه و گسترش آموزش نوین رنگرزی در ایران عصر قاجاریه و تشدید فرآیند نظارت بر صادرات قالی های جوهری و… دو نفر کیمیاگر شیمیست را در حدود سال 1332ق. استخدام نموده است. که وظیفه‌شان آموختن اصول و روش‌های استعمال رنگ‌های ثابت به قالیبافان ایرانی که کاربرد رنگ‌های شیمیایی را نمی‌دانستند بود. در مورد این دو نفر شیمیست در مراجع و اسناد و مکتوبات تاریخی اطلاع چندانی وجود ندارد، تنها می‌توان دو نظریه‌ی مشخص را در این باره ارائه داد، نخست، یکی از این دو نفر پس از مدت کوتاهی اقدام به قطع همکاری با خزانه‌داری کل و گمرکات نموده و از ایران رفته است.

و نفر دوم همان مسیو «امیل واهرنکامف» شیمیست اداره‌ی مرکزی گمرکات بوده است که سال‌ها در خدمت دولت قاجاریه و پس از آن پهلوی اول بوده است. و دوم، آنکه هر دو نفر شیمیست پس از مدت کوتاهی اقدام به قطع همکاری و ترک ایران نموده‌اند. به نظر می‌رسد که نظریه اول به صحت مقرون باشد.

روش و شیوه‌ی بازرسی و نظارت بر تجارت قالی‌های جوهری در مبادی گمرکی بدین صورت بوده است، که قبل از معاینه‌ی مال التجّاره مامورین گمرک از صاحب مال سوالاتی می‌پرسیدند. از جمله می‌پرسند که مال التجاره شما چیست؟ و… جواب‌هایی که صاحب مال می‌دهد در یک اظهارنامه‌ی چاپی درج می‌شد و بعد خود وی ذیل اظهارنامه را امضاء و به موجب یک ماده‌ی قانونی که در اظهارنامه آمده است، تعهد می‌کرد که اگر پس از معاینه‌ی مال التجاره اظهار وی خلاف حقیقت باشد از عهده‌ی فلان قدر مبلغ جریمه برآید.

بنابراین ادای جریمه به افرادی تعلق می‌گرفت که دروغ گفته و در اظهارات خود تقلب نموده باشند. نکته‌ی دیگر در این زمینه فرآیند تشخیص و امتحان قالی جوهری در مبادی گمرکی بود، که تجار قالی‌فروش به چگونگی تشخیص قالی جوهری توسط مامورین گمرکی اعتراض داشتند، زیرا مامورین گمرکی را فاقد صلاحیت لازم برای تشخیص قالی جوهری می‌دانستند. چنانچه بیان می‌دارند که مامورین گمرکی چند نخ از قالی را کنده و در «تیزاب» می‌زنند، و اگر تیزاب رنگ آن نخ‌ها را از بین برد می‌گویند که رنگ قالی تماماً جوهری است. هرچند که این فرآیند تشخیص رنگ جوهری غیرعلمی، بی‌ضابطه و بی‌قاعده بود، و مامورین گمرکی صلاحیت علمی و عملی لازم را برای تشخیص قالی‌های جوهری نداشتند، و همین امر موجب گردید تا نخست، تجارت قالی دچار بحران رکورد و معطلی در مبادی گمرکی گردید و موانع بسیاری بر سر راه تجارت آزاد قالی به وجود بیاید. دوم، با توجه به ضعف دیوانسالاری و ساختار بروکراتیک دولت قاجاریه فرآیند تشخیص و تمیز قالی جوهری در مبادی گمرکی و کاغذ‌بازی و نامه‌نگاری بسیار به طول انجامد.

و سوم، با توجه به ضعف دیوانسالاری و ساختار فاسد دیوانی و اداری دولت قاجاریه زمینه‌ی سواستفاده و رشوه‌خواری مامورین گمرکی پدید آید، به گونه‌ای که در بسیاری از مواقع قالی‌های رنگ ثابت در مبادی گمرکی به ناحق توقیف می‌گردیدند زیرا مامورین گمرکی به بهانه‌ی آنکه این قالی جوهری است در صدد اخاذی و اخذ رشوه از تجار قالی فروش بر می‌آمدند. به عبارت اخری زمینه و زیرساخت لازم برای تشخیص قالی جوهری از قالی رنگ ثابت در گمرکات وجود نداشت. هرچند که بنابر اظهارات کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق خزانه‌داری برای تجزیه‌ی رنگ آنیلین(ماده‌ی اصلی رنگ‌های جوهری) اسباب شیمیایی مخصوص وارد کرده  و به مامورین گمرک توزیع نموده است، که به وسیله‌ی یک نفر که چیزی از علم شیمی نمی‌داند هم می‌تواند وجود یا عدم وجود رنگ آنیلین را در قالی با کمال سهولت و یقین تشخیص دهد اما بنابر برخی مراجع دیگر این اسباب یا به میزان کافی وارد نگردیده و در بین همه‌ی مراکز گمرکی توزیع نشده یا آنکه به درستی از این اسباب و آلات استفاده نگردیده است.

تجار قالی‌فروش افزایش و گسترش تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری در مدت ده و بیست سال اخیر را به عنوان یکی از علل عدم خسران قالی‌های جوهری ذکر نمودند، هرچند که باید پذیرفت جامعه‌ی ایرانی جامعه‌ای کوتاه مدت است و تجار قالی‌فروش کوته‌بین و کوته‌نظر بوده و صرفاً به منافع کوتاه مدت و آنی خویش می اندیشیدند، ضمن آنکه تجارت قالی جوهری در این مدت بیست سال جایگزین تجارت قالی رنگ ثابت گردید و در بسیاری از بازارها با سواستفاده از شهرت و اعتبار قالی رنگ ثابت ایرانی توانست به فروش برسد. بنابراین خرید و فروش قالی‌‌های جوهری در بازارهای خارجه در سایه‌ی اعتماد خریداران به ثبات رنگ قالی‌های قدیم ایرانی است.

همچنین کمیسیون به مجلسی که در وزارت تجارت با حضور متین السلطنه، مرنارد خزانه‌دار کل، تجار قالی فروش و… تشکیل گردیده بود اشاره می‌کند، هرچند که نتایج آن جلسه به درستی روشن نگردیده است، اما به نظر می‌رسد از جمله مهمترین نتایج جلسه‌ی مزبور تایید حضار بر ادامه‌ی ممنوعیت تجارت قالی جوهری بوده است، و هیچ اقدامی در نسخ قدغن قالی جوهری صورت نگرفته است.

از جمله مهمترین آرا و عقاید کمیسیون توجه بدین ضرورت بود که با از میان رفتن سازمان سنتی رنگرزی و خصال رنگرزی گیاهی که برای مصارف هنری فرش مناسب بود و نه مصارف تجاری از جمله آنکه فرآیند رنگرزی در رنگرزی گیاهی زمان بر بود، از دشواری و صعوبت خاصی برخوردار بود و همچنین رنگرز باید اقدام به جمع‌آوری مواد ملونه و گیاهان رنگزا از طبیعت می‌نمود که بالذات فرآیندی زمان بر بود و ضمن آنکه ساختار سنتی رنگرزی پاسخگوی نیاز تجاری فرش در عصر قاجاریه نبود، همچنین با ازمیان رفتن نسل طلایی رنگرزان رنگرزان به عنوان یک فن و حرفه به صورت محدود به حیات خود ادامه داد و با توجه به شاخصه‌های تجاری‌سازی و تجاری بافی فرش دستباف رنگ‌های جوهری با کاهش هزینه‌های رنگرزی و سرعت، سهولت و ارزانی جایگزین رنگ‌های گیاهی گردید، ضمن آنکه باید به دستاورد مدرنیته که همان تنبلی و تن  آسایی قالیبافان بود نیز اشاره کرد.

از جمله مهمترین دستاوردهای کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری تاکید بر آموختن اصول و روشهای استعمال و کاربرد رنگ‌های ثابت شیمیایی و آموزش رنگرزی نوین به قالیبافان نابلد ایرانی بود که از علم شیمی جدید و رنگرزی شیمیایی اطلاعی نداشتند.

کمیسیون در این راستا دو نفر کیمیاگر شیمیست متخصص را استخدام می‌نماید و در نظر داشت تا روش‌های آموزش رنگرزی در کانون‌های بافت به تمامی قالیبافان ایرانی آموزش دهد، هرچند که در عمل به توفیق چندانی دست نیافت.

همچنین کمیسیون تشکیل مجلس مجددی را از ارباب خبرت و بصیرت منوط به اراده‌ی دولت در صورتی دانسته که بخواهد در قانون گمرکی راجع به تجارت قالی جوهری تجدیدنظر نماید.(تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری،1332: 28ـ18، نوروزی، در دست چاپ:680ـ670)

پیشنهاد کمیسیون

بنابر نظر اعضای کمیسیون اعتراضات تجّار قالی‌فروش بر اقدامات دولت در منع ورود رنگ‌های غیرثابت جوهری و صدور قالی‌هائی که به این رنگ‌ها رنگ‌آمیزی شده است، اساس و ماخذ صحیحی ندارد. و کمیسیون اعتراضات ایشان را غیرقابل پذیرش می‌داند. اما با این وجود کمیسیون یک اخرین مهلت به تجار می‌دهد. .(تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری،1332: 33ـ29، نوروزی، در دست چاپ:685ـ680).

پیشنهاد کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق پس از شور و مشورت پیشنهاد خود را در دو قسمت تدابیر فوریه و تدابیر آتیه به هیئت وزراء عظام ارائه می دهد که بدین شرح است:

خاتمه

در خاتمه «اعضای کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق» پیشنهاد انتشار کتابچه را به شیوه‌ی اعلان به دو زبان فارسی و فرانسه دادند.گه ار سوی دولت مسأله قالی‌های جوهری تعیین تکلیف گردد. .(تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری،1332: 33، نوروزی، در دست چاپ: 686.)

شناخت چاپخانه  و چاپگرها

کتابچه  به تاریخ 2 جدی اودئیل 1332ق. در مطبعه‌ی فاروس واقع در خیابان لاله‌زار تهران به چاپ رسیده است.(عین السلطنه ،1374: 3/2469). چاپخانه‌ی فاروس یکی از فعال‌ترین چاپخانه‌های تهران بود، که کتاب‌های زیادی چاپ کرده است. چاپخانۀ فاروس با پیش از یکصدسال قدمت در اواسط خیابان لاله‌زار بنیانگذاری شد. موسسین و صاحبان آن از اقلیت‌های ارامنه‌ی ایران به نام لئون و شرکاء بودند.(دمیرچی،1390: 40ـ24.)

کتابشناسی و نسخه‌شناسی

کتاب‌شناسی شامل عنوان کتاب، موضوع کتاب، نام و عنوان پدید‌آورندگان، موضوعات اصلی و فرعی کتاب و… است که در بخش«معرفی کتابچه» بدان پرداخته شده است.

نسخه‌شناسی؛ شامل خصوصیات ظاهری و فیزیکی کتاب، مانند کیفیت جلد، اندازه‌ها، اوراق، نوع خط، نام کتاب، محل و سال کتابت، خصوصیات عناوین، تصحیحات و حواشی، نام حاشیه‌نویس، جدول بندی، تعداد برگ‌ها، تعداد سطور، تزئینات و آرایه‌های تزئینی و… می‌شود.(فدایی، 1392: 154).

تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری؛ راپورت کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق به محضر هیئت وزراء عظام   ـ دامت شوکتهم-ـ.طهران: مطبعه ی فاروس، 2 جدی اودئیل 1332.

36+35 ص.: 17 سطری(قسمت فارسی)، 28 سطری(بخش زبان فرانسوی)، 10*5/16 س.م.

قالی و قالیبافی ـ  ایران ـ صنعت و تجارت الف. فاروس، مطبعه

کاغذ: فرنگی ضخیم مایل به حنائی

جلد: کتاب دارای دو جلد است. جلد اصلی مقوائی، منقش، برجسته. جلد بیرونی: گالینگور مشکی، عطف و گوشه‌ها تیماج قهوه‌ای، آستر و آستر بدرقه کاغذ شطرنجی، ؛ 15×5/20س.م.(وزیری)

آغاز متن: بر هیچکس پوشیده نیست که مهد قالیبافی مملکت ایران بوده….

نسخه: تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری… خاطر مبارک آن هیئت…

انجام: در کابینۀ ریاست وزراء ضبط است(امضاء) حسن (مستوفی الممالک) (مهر) ریاست وزراء

توضیحات: غلط‌نامه به زبان فرانسه. منابع: مشار ج اول، ص1183.(بابازاده،1378: 173 و 172).

نتیجه‌گیری

کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگ‌های جوهری یکی از نخستین مراجع تاریخی فرش ایران در دوره‌ی قاجاریه  است، این کتابچه که به علت طول نوشتاری، شیوه‌ی نگارش و… عنوان «کتابچه » یا «رساله» زیبنده‌ی آن است نخستین سند جامع اقدامات دولتی دولت قاجاریّه در زمینه‌ی مبارزه با بحران رنگ و قالی جوهری محسوب می‌شود. با گسترش و شیوع بحران رنگ‌های جوهری و پذیرش آن در میان جامعه‌ی قالیبافان به عللی چون سرعت، سهولت و ارزانی بحران قالی جوهری در تاریخ فرش بافی ایران پدیدار گردید. قالی جوهری به قالی های رنگین به رنگ‌های جوهری یا «رنگهای آنیلین» گفته می‌شد که در فرآیند رنگرزی با رنگ‌های جوهری رنگ‌آمیزی گردیده بودند.

این کتابچه به عنوان واپسین اقدام جامع دولت قاجاریه در زمینه‌ی مبارزه با رنگ‌های جوهری محسوب می‌شود، و در راستای اقدامات پیشین چون صدور فرامین سلطنتی در دو دوره ناصری و مظفری، وضع قوانین چون قانون مصوب 5 رمضان 1317ق. و… صورت گرفته است. هرچند که اقدامات دولت قاجاریه در زمینه‌ی مبارزه با رنگ‌های جوهری لازم بود اما کافی به نظر نمی‌رسید، زیرا صرفاً در حد صدور فرامین و وضع قوانین باقی مانده و هیچ‌گاه به درستی به موقع اجری گذاشته نمی‌شد، مانند قانون مصوب پنجم رمضان 1317ق. و قانون گمرکات که طی آن گمرکات وظیفه داشت تا از دخول رنگ‌های جوهری به کشور جلوگیری نماید و رنگ‌های جوهری را هرجا یافت گرفته و بسوزاند و در مقابل از صدور قالی‌های جوهری جلوگیری نماید، ولی در عمل مفاد قوانین مزبور به صورت ناقص به مرحله‌ی اجرا گذاشته شد، و آنگونه که باید و شاید خاصیت بازدارندگی و جلوگیری از تجارت قالی جوهری را نداشت.

این کتابچه به عنوان نخستین بخشنامه(متحد المال) و به صورت دستورالعمل به گمرکات، سفارتخانه‌ها و کنسولگری ایران در کشورهای خارجه چون لاهه در هلند ارسال گردید و این دستورالعمل متضمن اقدامات و افعال حکومت در زمینه‌ی مبارزه با بحران رنگ و قالی جوهری بود. به عبارت دیگر فرآیند نگارش کتابچه چیزی در حدود مدت چهار تا پنج سال از (1333ـ1328ق.) به طول انجامید، و در طی این مدت هیئت وزراء عظام به ریاست حسن مستوفی الممالک برای نخستین یک کمیسیون تخصصی به عنوان «کمیسیون فوق‌العادۀ تحقیق» مامور رسیدگی، بررسی، تحقیق و تفحص در موضوع تجارت قالی جوهری می‌نماید، از این منظر که این کتابچه به عنوان یکی از نخستین متون و مراجع تاریخی فرش ایران متضمن گزارش تحقیق و تفحص کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق است می توان از آن به عنوان نخستین «پژوهشنامه‌ی» تاریخی فرش ایران یاد نمود.

این پژوهش درصدد است تا با بررسی و مطالعه‌ی جامع کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری این کتابچه را از ابعاد و زوایای مختلف مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

از جمله مهمترین موارد و موضوعاتی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند، عبارتند از: زمینه و زمانه‌ی تاریخی پیدایش و نگارش کتابچه اعم از بحران رنگ و قالی جوهری، اقدامات ناکام و بی ثمر پیشین، اهمیت فرش به عنوان یک کالای ارزآور و استراتژیک، آسیب و شهرت به اعتبار جهانی فرش ایران و… مورد بررسی و واکاوی قرار گرفت. رجال‌شناسی و شخصیت‌شناسی رجال و شخصیت‌های موثر در پیدایش و نگارش کتابچه اعم از احمد شاه قاجار، مستوفی الممالک و هیئت وزراء عظام، اعضای کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق که متشکل از معاونان و روسای عالی رتبه وزارتخانه‌های مالیه، تجارت و… بودند، تجّار قالی‌فروش و قالی‌باف و… مورد بررسی قرار گرفت و مناصب و مشاغل هریک بیان گردید.

از جمله مهمترین دستاوردهای تحریر و نگارش کتابچه می‌توان به اتخاذ رویه و روش معین در زمینه‌ی مبارزه با رنگ‌های جوهری از سوی دستگاه‌های دولتی عصر قاجاریه، پیدایش ساز و کار حقوق معافیت گمرکی، بنیانگذاری آموزش رنگرزی نوین، توجه به توسعه و گسترش رنگرزی با رنگهای ثابت در کانون‌های بافت، استخدام مسیو امیل واهر نکامف شیمیست اداره‌ی مرکزی گمرکات و… اشاره نمود. سپس به معرفی کتابچه، ارزش و اهمیت کتابچه، داستان پیدایش و نگارش متضمن تاریخ‌شناسی و تاریخ‌یابی کتابچه براساس مجموعه اسناد وزارت دارایی پرداخته شده است.

این مجموعه اسناد که سیر تحول و تطور پیدایش کتابچه را از حدود سال‌های 1328ق. بیان می‌دارد، یک سیر روایی و داستانی از تاریخ پیدایش کتابچه ارائه می‌دهد. اعم از: عرایض متعدد تجّار قالی‌فروش و قالی‌باف، تقاضای مهلت‌های پیاپی تجّار برای بافت و اتمام قالی‌های جوهری، فقر و فلاکت جامعه‌ی قالیبافان، طرح‌های ناکام پیشین دولت قاجاریه، لطمه به شهرت و اعتبار جهانی فرش، تشکیل جلسات متعدد در وزارت تجارت، مکاتبات میان دستگاه‌های دولتی عصر قاجاریه و….

ماحصل کلام آنکه کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری در پاسخ به یک نیاز معیّن در دوره قاجاریه نگارش یافت، و آن نیاز عبارت بود از نیاز به اقدامات جامع دولتی در زمینه‌ی مبارزه با بحران قالی جوهری، اهمیت این کتابچه در مطالعات تاریخی دوره‌ی قاجاریه به حدی است که شاید بتوان از آن به عنوان مهمترین مرجع تاریخی فرش ایران نام برد. معرفی کتابچه، تاریخ‌شناسی سیر پیدایش و نگارش، متن‌شناسی شامل تحلیل متن و محتوا، شخصیت‌شناسی و رجال‌شناسی اشخاص موثر در پیدایش کتابچه، کتابشناسی و نسخه‌شناسی کتابچه و… از مهمترین سرفصل‌هایی است که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند. باید دانست که کتابچه‌ی تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری در اصل یک «مجموعه‌ی اسنادی» محسوب می‌شود که از تجلید و صحافی چند مکتوب بلند نوشت پیرامون یک موضوع مشخص پدید آمده است، اهمیت کتابچه به عنوان دستورالعمل دولت قاجاریه در زمینه مبارزه با بحران قالی جوهری در آسیب‌شناسی تاریخی فرش ایران و شناخت مسائل و معضلات تاریخی فرش ایران چون بحران تجارت قالی جوهری به عنوان مهمترین مساله‌ی تاریخی فرش ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است. لذا اهمیت نگارش چنین پژوهش‌هایی معرفی و شناخت جامع مراجع تاریخی فرش ایران در عصر قاجاریه به عنوان عصر زرین تجارت فرش ایران است، و می‌تواند طرحی نو در فرش‌شناسی و فرش‌پژوهی فارسی دراندازد.

کتابنامه

«احمد شاه قاجار»، مندرج در بانک اطلاعات رجال، به نشانی: rijaldb.com.

بابازاده، شهلا(1378)، تاریخ چاپ در ایران، تهران: کتابخانۀ طهوری.

(بهمن 1374)،ویژگی‌های کتاب‌های چاپ سربی دوره قاجار موجود در کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، به راهنمایی نوش‌آفرین انصاری، دانشکدۀ روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران.

بامداد، مهدی(1357)، شرح حال رجال ایران، تهران: زوار.

حشمتی رضوی، فضل الله(1381)، مقررات فرش دستباف ایران، تهران: نشر خط سوم و انتشارات سحوری.

 (1387)، تاریخ فرش: سیر تحوّل و تطوّر فرش بافی ایران، تهران، سمت.

(مرداد 1391)، نقد و ارزیابی کتاب دانشنامۀ فرش ایران، کتاب ماه هنر، شمارۀ 167.

دمیرچی، اسماعیل(1390)، مصاحبۀ تاریخ شفاهی با مرحوم استاد اسماعیل دمیرچی در خصوص مطبعۀ فاروس، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران.

ژوله، تورج(1384)، شناخت نمونه‌هایی از فرش ایران(به همراه جستاری در تاریخ فرش ایران(1264ـ1364ه.ق.) و تاسیس شرکت سهامی فرش ایران، تهران: شرکت سهامی فرش ایران.

(15 دی 1393)، ماجرای مفقود شدن نخستین کتاب دربارۀ فرش ایرانی/ پای خاطرات تورج ژوله در اتاق گفتگوی ایبنا، خبرگزاری ایبنا.

سالور عین السلطنه(1374)، قهرمان میرزا، روزنامۀ خاطرات عین السلطنه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران: اساطیر.

سفارت دولت علیه ایران در لاهه، مکاتبه سفارت ایران در لاهه با وزیر امور خارجه در خصوص ارسال چند جلد رسالۀ موسوم به «تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، به شمارۀ GH1333-25-58-21

سلیمانی، کریم(1379)، القاب رجال دورۀ قاجاریه، با مقدمۀ ایرج افشار، تهران: نی.

شاه قاجار، مظفرالدّین(1317)، کتابچه مدخولات ممنوعه، [طهران].

صوراسرافیل، شیرین(1372)، غروب زرین فرش ساروق، تهران، شیرین صوراسرافیل.

ضرغام بروجنی، جمشید(1350)، دولتهای عصر مشروطیت، تهران: مجلس شورای ملی(اداره ی کل قوانین).

عاقلی، باقر(1380)، شرح حال  رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و نشر علم.

علی اکبری بایگی، علی اکبر(1381)، اسنادی از صنعت فرش ایران(1292ـ1357ش.)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: سازمان چاپ و انتشارات.

فدائی، غلامرضا(1392)، آشنایی با نسخ خطی و آثار کمیاب، تهران: سمت.

قدیمی‌ترین کتاب فرش به زبان فارسی(تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری)(1379)، کتاب ماه هنر، شمارۀ 23 و 24.

کتابشناسی فرش ایران در یک گفتگو(مرداد و شهریور 1379)، کتاب ماه هنر، شمارۀ 23 و 24.

کمیسیون فوق العاده‌ی تحقیق(1332)، تجارت قالی رنگین به رنگهای جوهری: راپورت کمیسیون فوق‌العاده‌ی تحقیق به محضر هیئت وزراء عظام، تهران، فاروس.

مستوفی، عبدالله(1384)، شرح زندگانی من، تهران: زوار.

مشار، خان بابا(1350)، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران: مولف.

مشروح مذاکرات مجلس شورای ملّی(1307ش.)، دورۀ 6، جلسۀ 238؛ صورت مشروح مجلس پنجشنبه 13 اردیبهشت ماه 1307 مطابق 12 ذیقعده الحرام 1346ق.

مشروح مذاکرات مجلس شورای ملّی(1340ق.)، دورۀ 4، جلسۀ 90، صورت مجلس یوم سه شنبه بیستم شهر شعبان المعظّم 1340ق. مطابق بیست و هشتم حَمل ایت ئیل 1301ش.

(1340ق.)، دورۀ 4، جلسۀ 96، صورت مجلس لیله جمعه هفتم رمضان 1340ق.مطابق پانزدهم ثور 1301ش.

 (1340ق.)، دورۀ 4، جلسۀ 96، صورت مجلس لیله جمعه هفتم رمضان 1340ق.مطابق پانزدهم ثور 1301ش.

مظفرالدین شاه قاجار(1317)، کتاب قوانین دوره مظفری، تهران: مجموعه خصوصی، به شمارۀ 2027،

میرزا امینی، محمّدمهدی(تابستان1392)، آموزش دانشگاهی فرش در ایران؛ بررسی ضرورت‌ها و کاستی‌های آموزش عالی فرش در ایران، پژوهش هنر، سال اول، شمارۀ 2.

میرزایی، عبدالله(اردیبهشت 1390)، تحولات تاریخی قالی ایران از دیرباز تا دورۀ معاصر، کتاب ماه هنر، شمارۀ 152.

میزگرد بررسی وضعیت نشر و پژوهش فرش در ایران(مرداد و شهریور 1379)، کتاب ماه هنر، شمارۀ 23 و 24.

نجمی، ناصر(1373)، بازیگران عصر رضاشاهی و محمدرضا شاهی، تهران: انیشتین.

نوروزی، سجاد(در دست انتشار)، بساط: مقدّمه‌ای بر شناخت تاریخ رنگرزی فرش ایران، زیرنظر سیروس پرهام و تورج ژوله، تهران: یساولی.

(در دست انتشار)، فرش‌‌نامه: مقدّمه‌ای بر شناخت اسناد فرش ایران در عصر قاجاریه، با مقدّمه‌ی سیّد صادق حسینی اشکوری، قم، مجمع  الذخائر اسلامی.

(مهر1397)، بررسی تحلیلی و سندشناختی اسناد فرش ایران(بازه‌ی زمانی دوره‌ی قاجاریه و پهلوی اول)، به راهنمایی حسن زندیه، تهران: دانشگاه تهران(دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی.

وزارت  امور اقتصادی و دارائی(1327ـ1332ق.)، تجارت قالی جوهری، تهران: آما، به شمارۀ 47450/240.

M.j.sheikh-ol-islami, “AHMAD SHAH QAJAR”, Encyclopedia Iranica, published 15 December 1984, To the Address: www.iranicaonline.org.