روزگاری که در ایران خرید و فروش فرش ماشینی جرم بود!

0

تاریخ صنعت فرش ماشینی ایران در مقایسه با پیشینه صنعت نساجی کشور نشان می دهد که این صنعت 50 ساله جوان بوده و عمر طولانی در ایران ندارد. اولین زمزمه های تولید فرش ماشینی در ایران در دهه 40 شمسی با طرح راه اندازی «شرکت بافندگی فرش شاه پسند» توسط یکی از خاندان متمول کاشانی مطرح شد. این طرح به یکی از مناقشه برانگیزترین بحث های تاریخ صنعت ایران بدل شد. در آن برهه زمانی نظرات عموم کارشناسان مبتنی بر این تفکر بود که باید به شدت با ماشینی شدن تولید فرش در ایران که نتیجه ای جز نابودی هنر-صنعت فرش دستباف کشور نخواهد داشت، مخالفت کرد.

اشتغال تعداد زیادی از نیروی کار در این هنر-صنعت، درآمد صادراتی قابل توجه و شهرت جهانی فرش دستباف ایران، از جمله مواردی بود که سبب شد تا از سرمایه گذاری در صنعت فرش ماشینی ایران جلوگیری شود. این اختلاف نظر تا آنجا شدت یافت که در مکاتبات وزرای اقتصاد و کار با نخست وزیر وقت نیز به آن پرداخته شد و حتی جهت حل اختلاف نظرها پای دربار نیز به این ماجرا باز شد. نتیجه فشارهای سنگین داخلی و مناقشات اداری تصویب قانونی در مقطعی از زمان شد که براساس آن در صورت کشف کارخانه فرش ماشینی، کلیه ماشین آلات و تجهیزات مربوطه توقیف، معدوم و متخلف به جریمه نقدی یا حبس محکوم خواهد شد.

همچنین به موجب این قانون، مجازات هایی برای سفارش دهندگان، خریداران و توزیع کنندگان در نظر گرفته شده بود. بنابراین به نظر می رسد مهمترین علت عدم تولید فرش ماشینی در ایران، ممنوعیت تولید صنعتی این کالا به دلیل حمایت از فرش دستباف بوده است، اما پس از گذشت چند سال شرایط به گونه دیگری رقم خورد.

در سال 1351 شرکت مخمل و ابریشم کاشان با وارد کردن 6 دستگاه ماشین بافندگی به تولید نوعی فرش ماشینی اقدام کرد. این فرش ها از نخ اکریلیک ریسیده شده در سیستم ریسندگی پنبه ای مستقر در خود شرکت بافته می شدند.

همچنین در همان سال گروه صنعتی بهشهر قراردادی برای تولید 10 میلیون مترمربع فرش ماشینی با کشور بلژیک منعقد کرد و موفق به اخذ مجوز تولید این محصول در ایران شد. در اواخر سال 1352، شرکت صنایع کاشان با استفاده از 18 دستگاه ماشین بافندگی ماکویی واندویل، تولید انبوه فرش ماشینی با نام تجاری «فرش راوند» را آغاز نمود. فرش های تولیدی این کارخانه از نوع 350شانه با تراکم طولی 900 بود که از نخ های خاب پشمی ریسیده شده در سیستم نیمه فاستونی بافته می شدند.

فرش (2)

 

این فرش از نظر تعداد گره، مشابه فرش دستباف 28 رج کاشان بود که به طور عمده در آن زمان در کاشان بافته می شد و فرشی با تراکم متوسط به حساب می آمد. در بافت اولین نمونه های فرش ماشینی تولیدی در ایران، نخ های پود پنبه ای به کار می رفت. وجود نخ های خاب پشمی و چله و پود پنبه ای سبب می شد تا فرش ماشینی تولید شده شباهت بسیاری به فرش های دستباف داشته باشد.

در سال 1354سه واحد تولیدی فرش ماشینی دیگر راه اندازی شدند. اولی که به نام «فرش پارس» در شهر صنعتی قزوین شروع به فعالیت نمود و دومی به نام «شه بافت» (پس از انقلاب به «فرش گیلان» تغییر نام یافت)، که تقریباً همزمان با اولی در شهر رشت آغاز به کار نمود و سومی «فرش شاه پسند» که بالاخره توانست کارخانه خود را در شهر کاشان راه اندازی نماید. هر سه واحد تولیدی، ماشین‎های بافندگی دو ماکویی تکسیما را از آلمان شرقی وارد کشور کرده و فرش های ماشینی تکسیما را می بافتند. طی این مدت شرکت مخمل و ابریشم کاشان نیز، تعداد 12 ماشین بافندگی بدون ماکو (راپیری) به کشور وارد کرد.

تا قبل از انقلاب اسلامی ایران در مجموع 15 واحد تولید فرش ماشینی به نام های «شرکت صنایع قالی کاشان (فرش راوند)، فرش پارس، فرش گیلان، فرش شاه پسند، فرش مولن روژ، فرش مازندران، فرش البرز، فرش اصفهان بافت، فرش شیراز، فرش باستان یزد، مخمل و ابریشم کاشان، فرش اکباتان ، فرش مشهد، ریسندگی و بافندگی ری و فلورمات اصفهان» در ایران تاسیس شدند. پس از انقلاب، 8 واحد از این مجموعه جزء صنایع ملی شد و 7 واحد خصوصی باقی ماند.

به دلیل مناسب بودن قیمت فرش ماشینی، در 10 سال اول آغاز فعالیت این صنعت در ایران و اشتیاق داخلی برای خرید این کالا در آن زمان، تمامی تولیدات در داخل به فروش می رفت و هیچ صادراتی در این زمینه وجود نداشت. عطش بازار مصرف داخل آن چنان زیاد بود که در مقاطعی از تاریخ مانند اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 شمسی حواله های پیش فروش فرش ماشینی بین عامه مردم به ویژه کسانی که در صدد تهیه جهیزیه بودند و توان خرید فرش دستباف نداشتند، دست به دست (و یا خرید و فروش) می شد.

پس از انقلاب، وزارت صنایع با تصور این که از فرش دستباف حمایت می کند، اجازه تاسیس واحدهای جدید تولید فرش ماشینی را صادر نکرد و تنها دو واحد یعنی فرش «نخشین کردستان» و «فرش دلیجان» موفق به اخذ مجوز تاسیس و تولید شدند.

پس از پایان جنگ یعنی اواخر دهه 60 شمسی وزارت صنایعِ وقت، با چرخشی آشکار، سیاست صدور نسبتاً آسان مجوز واحدهای تولید فرش ماشینی را در پی گرفت. این آغازی بر رشد قارچ گونه شرکت های کوچک تولید فرش ماشینی در شهرهایی مانند کاشان، اصفهان، مشهد، یزد، دلیجان و … شد. سهولت در اعطای مجوز تاسیس، شرایط اقتصادی پس از جنگ، نرخ بالای رشد جمعیت کشور و به تبع آن وجود نیروی انسانی جوان و فعال، تکنولوژی پایین ماشین آلات خط تولید و امکان بومی سازی آنها و نهایتاً بازار فروش بسیار عالی، جملگی باعث رشد شتابان این کارخانجات نوپای فرش ماشینی در دهه 70 شمسی شد. در نیمه دوم همین دهه بود که صادرات غیررسمی و سپس رسمی به کشورهای همسایه از جمله افغانستان، پاکستان و عراق آغاز شد. عمده فرش های صادراتی به این سه کشور، فرش های ماشینی ارزان قیمت مناسب بازارهای داخلی آنها مانند فرش های 350 شانه پلی پروپیلن و یا 440 شانه مخلوط اکریلیک و پلی پروپیلن بود.

با افزایش تعداد کارخاجات فرش ماشینی در کاشان، این منطقه به قطب تولید فرش ماشینی ایران تبدیل شد. اکثر این کارخانجات، به مرور در سه شهرک صنعتی شامل شهرک های صنعتی راوند و امیرکبیر و سلیمان صباحی مستقر شدند. بعدها تعدادی شهرک صنعتی دیگر مانند هلال، فتح المبین و انصار به این مجموعه اضافه شدند. علاوه بر شرکت های مستقر در این شهرک ها، تعدادی از کارخانجات فرش ماشینی در اطراف کاشان و خارج از محدوده شهرک های صنعتی استقرار یافتند. تعداد کارخانجات در این منطقه به حدود 900 واحد تولیدی و در مقطعی از زمان تعداد ماشین های بافندگی فرش در حال کار، به 1500 ماشین رسید. البته با ورود ماشین آلات جدید و ارتقای سطح تکنولوژی، بسیاری از کارخانجات کوچک قدرت رقابت خود را از دست داده و از گردونه تولید خارج شدند.

طی همین سال ها تعداد کارخانجات فرش ماشینی در شهرهای دیگر نیز رو به افزایش بود لیکن شیب بسیار کندتری نسبت به منطقه کاشان داشت. تفاوت عمده راه اندازی کارخانجات فرش ماشینی در کاشان با استان های دیگر در حجم سرمایه گذاری، تعداد ماشین های بافندگی هر کارخانه، تکنولوژی ماشین آلات و در نتیجه ظرفیت تولید آنها بود.

فرش (3)

 

در منطقه کاشان، اکثر کارخانجات در مقیاس بسیار کوچک و با یک یا دو ماشین بافندگی ماکویی راه اندازی می شدند، در حالی که در شهرهایی مانند مشهد، یزد و اصفهان ظرفیت تولید هرکارخانه معادل تولید چند کارخانه در کاشان بود. نمونه ای از شرکت های بزرگ مستقر در سراسر کشور به جز منطقه کاشان عبارتند از: «گروه فرش مشهد» در استان خراسان رضوی تاسیس شده در سال 1357 (برندهای فرش مشهد، فرش نگین، فرش زمرد، ریسندگی های وابسته و…) ، «گروه ستاره کویر یزد» مستقر در استان یزد، تاسیس شده در سال 1360 (برندهای فرش ستاره کویر یزد، فرش خاطره کویر و ..)،«فرش ساوین» در استان تهران سال تاسیس 1378 (مجموعه های وابسته شامل شرکت نساجی رازی،شرکت تولیدی و صنعتی فرتاب و شرکت ساوین تاب)،«شرکت قالی سلیمان» مستقر در استان اصفهان، «فرش ستاره طلایی ملت» تاسیس شده در استان اصفهان سال 1370، «شرکت فرش شیخ صفی» مستقر در استان اصفهان سال تاسیس 1373،«شرکت نساجی تهران» تاسیس شده در شهرستان نطنز استان اصفهان در سال 1361 (واحد ریسندگی اکریلیک نخ فرش) و 1370 (واحد بافندگی فرش).

به طور کلی،استان اصفهان با حدود 75% ظرفیت تولید فرش ماشینی کشور، رتبه نخست و پس از آن استان های یزد، خراسان رضوی، مرکزی، تهران، آذربایجان غربی، مازندران و … قرار داشتند. با گذشت زمان، ارتقای تکنولوژی ماشین آلات و تخصصی تر شدن تولید، به مرور از تعداد کارخانجات در سایر استان ها کاسته شد. در نقطه مقابل؛ با توسعه زیرساخت های مورد نیاز این صنعت، افزایش حجم سرمایه گذاری ها و ورود مدرن ترین ماشین های بافندگی و ریسندگی روز دنیا به منطقه کاشان، رونق صنعت فرش ماشینی این منطقه، روز به روز افزایش یافت تا آنجا که امروزه به یکی از قطب های مهم تولید فرش ماشینی جهان تبدیل شده است.

از نظر تکنولوژیکی، ماشین های بافندگی نصب شده در انبوه کارخانجات فرش ماشینی دهه 70 شمسی، از نوع ماکویی ساخت داخل و یا ماشین های قدیمی خارجی موجود در ایران بودند. با توجه به نیاز شدید بازار آن زمان به ماشین های بافندگی فرش، ماشین سازی از اواخر دهه 60 ه.ش. در داخل کشور آغاز شد. در اواخر دهه 60 شمسی، تعدادی از مهندسین و تکنسین های شرکت صنایع کاشان (فرش راوند)، شروع به ساخت قطعات و سپس مونتاژ ماشین های بافندگی به شیوه کپی سازی ماشین های واندویل موجود در آن کارخانجات نمودند. به این ترتیب، اوج ماشین سازی در صنعت فرش ماشینی در دهه 70 شمسی رخ داد. صدها ماشین بافندگی ماکویی ساخت داخل، که عموماً کپی برداری شده از نمونه های خارجی بودند، توسط چند شرکت ماشین سازی داخلی ساخته، نصب و راه اندازی شدند.

سطح پایین تکنولوژی این ماشین آلات و مکانیکی بودن اکثر قسمت های ماشین و مکانیزم های آن ها سبب شده بود تا امکان کپی برداری از روی قطعات و همچنین مونتاژ ماشین آسان باشد. به همین علت، شرکت های متعدد ماشین سازی داخلی (به ویژه در کاشان) به وجود آمدند و رقابت تنگاتنگی بین آنها شکل گرفت. اما مشکلات مالی سرمایه، فقدان فرهنگ کار تیمی،فروکش کردن عطش بازار فروش ماشین های بافندگی فرش و رکود حاکم بر بازار فرش ماشینی در اواخر دهه 70 شمسی، باعث شد تا تقریبا تمام شرکت های ماشین ساز به جز دو شرکت «صنیع اصفهان» و «راد کاشان» از گردونه رقابت خارج شوند. در سال های بعد، با ورود ماشین های بافندگی دست دوم خارجی که ظهور نسل جدیدی از ماشین های بافندگی ارتقا یافته فرش را نوید می داد و همچنین عدم ارتقای سطح تکنولوژی ماشین های ساخت داخل، تمامی شرکت های ماشین ساز داخلی تعطیل شدند. به عبارتی ، در نیمه دوم دهه 80 شمسی، عملاً ساخت ماشین های بافندگی  فرش در داخل کشور برای همیشه متوقف شد.

در اوایل دهه 80 شمسی با ورود ماشین های بافندگی راپیری دست دوم از کشورهای خارجی (به ویژه ترکیه) به ایران، موج اول نوسازی ماشین های بافندگی فرش و ارتقای سطح تکنولوژی آنها، آغاز شد. این ماشین ها، دو تفاوت عمده با ماشین های ماکویی در حال کار داشتند، راپیری شدن سیستم پودگذاری ماشین (حذف ماکو) و الکترونیکی شدن ژاکارد. علاوه بر این، ماشین های بافندگی وارداتی مزیت های دیگری مانند سرعت و راندمان تولید بالاتر، کاهش فوق العاده سروصدا و استهلاک ماشین، کفیت بالاتر بافت و … نیز داشتند، که باعث شد تا بسیاری از کارخانجات بزرگ تولید فرش ماشینی، خود را به سرعت ارتقا دهند.

اندکی پس از آن،یعنی در اواسط دهه 80 شمسی، برخی از شرکت های بزرگ تر با خرید و راه اندازی ماشین آلات مدرن بافندگی فرش، فاصله تکنولوژی تولید خود با سایر رقبا را به طور چشمگیری افزایش دادند. با آغاز ارائه تسهیلات بانکی زود بازده و سایر تسهیلات از منابع بانک های دولتی و خصوصی در سال های میانی دهه 80 شمسی و به بعد، ارتقای تکنولوژی ماشین آلات با سرعت بسیار بالایی رخ داد، که می توان آن را موج دوم بازسازی صنعت فرش ماشینی نام گذاری کرد.

حجم بسیار بالای سرمایه گذاری در بخش های مختلف صنعت فرش ماشینی و صنایع وابسته (رنگرزی،آهار،ریسندگی، بافندگی،چله پیچی،خدمات الکترونیک،طراحی نقشه و …) به ویژه در منطقه کاشان، به عنوان قطب صنعت فرش ماشینی ایران، تحول چشمگیری در کیفیت و تنوع محصولات تولیدی و صادرات فرش ماشینی ایران به وجود آورد.

این تحولات چنان شتابان صورت گرفت، که معادله اختلاف سطح تکنولوژی کارخانجات فرش ماشینی کاشان با سایر استان ها، برعکس شد. به گونه ای که در حال حاضر، با ورود ماشین های بافندگی 1500 شانه، بالاترین سطح تکنولوژی ماشین آلات فرش ماشینی جهان، در این منطقه مشغول به کار است.

با تلاش صاحبان سختکوش صنعت فرش ماشینی به ویژه در سال های تحریم اقتصادی، صادرات فرش ماشینی ایران در سال 93 به حدود 350 میلیون دلار و در سال 97 به 550 میلیون دلار رسید، که نویدبخش امکان تحقق هدف نهایی صنعت فرش ماشینی ایران یعنی صادرات یک میلیارد دلاری در افق 1404 کشور می باشد.

 

4.5/5 - (4 امتیاز)
ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.