نگاهی کوتاه بر تاریخچه فرش ایران / از قالی پازیریک تا فرش های عباسی

تاریخچه فرش و قالی در سرزمین ما بسیار پر قدمت است و نیاکان ما از زمان های دور به این هنر ارزنده علاقه زیادی داشته است.

اولین آثار به جا مانده از فرش بافی یک چاقو مخصوص بافت فرش است و به ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. به دلیل آسیب پذیر بودن قالی دستباف در مقایسه با سایر هنرهای دستی و عمر کوتاه تر آن نسبت به سایر آثار و شواهد پیشنیان، تاریخچه کامل و دقیقی در مورد فرش دستباف وجود ندارد.

آنچه در مورد گذشته فرش می دانیم، اغلب از روی نوشته ها یا تصویرسازی های پیشینیان است. قدیمی ترین نمونه قالی ایرانی که یافته شده، قالیچه ای است با نقوش اصیل هخامنشی که در گور یخ زده یکی از فرمانروایان سکایی در دره پازیریک در ۸۰ کیلومتری مغولستان بیرونی پیدا شده و قالی پازیریک نامیده می شود.

پژوهشگران این قالی را از دستباف های پارت ها و یا مادها می دانند. قالی ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده است. گزنفون تاریخ نگار مشهور یونانی در کتاب سیرت کوروش می نویسد: « ایرانیان برای اینکه بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می گسترند.»

همچنین با مراجعه به سالنامه چینی سوئی سو، می توان پی برد که در دوره ساسانی فرش پشمی ایران به عنوان کالای وارداتی به چین مطرح بوده است.

قالیبافی در ایران و مخصوصا در زمان شاه طهماسب و شاه عباس صفوی به اوج بالندگی و شکوه خود رسید و از ارزش بسیار بالایی برخوردار شد.

سه هزار فرش باستانی و عتیقه از این دوران به جای مانده که در حال حاضر برخی از آنها بازبافت شده و در موزه های داخل و خارج کشور نگهداری می شوند.

در قرن نوزدهم فرش های گرانبها و مرغوب به ویژه قالی تبریز از ایران وارد اروپا شدند و از آن طرف به قسطنطنیه فرستاده می شدند. تا جنگ جهانی اول کشورهای اروپایی تعدادی کارگاه قالیبافی در برخی از استان های ایران افتتاح کردند و به همین علت شاهد افزایش تولید فرش دستباف در آن زمان بودیم.

یکی از با شکوه ترین و با اهمیت ترین فرش های ایران فرش بهارستان یا بهار خسرو است که به دوره ساسانی تعلق دارد و در کاخ تیسفون قرار داشت. بعد از حمله اعراب، این فرش به قطعه های کوچک تبدیل شده و هرکدام را به صورت جداگانه به فروش گذاشتند.

زمان سلجوقیان هم تاثیر مهمی در قالیبافی داشته است، بافت فرش به صورت ترکی توسط زنان سلجوقی انجام می گرفت که مهارت زیادی در این زمینه داشتند. در حال حاضر در بسیاری از مناطق ایران فرش ها با چله و گره ترکی بافته می شود.

مهم ترین زمان در تاریخ فرش مربوط به دوران صفویه است و یک هزار و ۵۰۰ تخته فرش از این زمان در تمام موزه های جهان حفظ می شود. در زمان شاه عباس کبیر به دلیل علاقه زیادی که به قالیبافی وجود داشت، کارگاه های بزرگ قالیبافی گشایش یافت، بسیاری از فرش های این زمان با ابریشم های مرغوب و تارهای طلا و نقره بافته شد که از نفیس ترین فرش های آن زمان به شمار می رفت.

در دوران حمله مغول ها این هنر و صنعت به طور چشمگیری کاهش یافت و حتی بعد از اتمام جنگ هم هیچ فرش نفیس و ارزشمندی یافت نشده است. تنها در شهرهای کوچک و به ویژه کاشان به بافت فرش می پرداختند، این وضعیت تا زمان قاجار ادامه داشت تا دوباه قالیبافی رونق پیدا کرد و در بازارهای خارجی رواج یافت.