خلاقیت و نوآوری در طراحی فرش
خلاقیت، آفرینشی است که تاثیر بسیار مهمی در احیای جذابیت یک اثر هنری ایفا می کند. امروزه خلاقیت هنری درطرح فرش به مراتب کمتر از گذشته شده است به گونه ای که تولید بر اساس تقلید و تقلید بر اساس نیاز از ارکان مهم در فرش به حساب میآید.
امروز بسیاری از کارشناسان و طراحان فرش در خصوص خلاقیت و نوآوری به یک جمله: «خلاقیت و نوآوری در چارچوب اصالتها» اشاره میکنند. امّا خلاقیت چیست و آیا میتوان برای اصالتهای طرح فرش چارچوبی مشخص نمود؟
بی شك برتری و مزیت طرحها و نقوش فرش ایران از مهمترین عوامل تاثیرگذار در ارزش افزوده فرش دستباف ایران میباشد كه توان رقابت پذیری مناسبی را به آن داده است. لذا توجه به ابعاد مختلف طراحی فرش موجب رشد و پویایی هرچه بیشتر هنر- صنعت فرش ایران خواهد شد.
خلاقیت، ترکیبی است از قدرت ابتکار، انعطاف پذیری و حساسیت در برابر نظریاتی که یادگیرنده را قادر می سازد خارج از نتایج تفکر نامعقول، به نتایج متفاوت و مولد بیندیشد. یا به عبارتی خلاقیت توانایی دیدن چیزها به شیوه های جدید، شكستن مرزها و فراتر رفتن از چارچوبها، فكر كردن به شیوهای متفاوت، ابداع چیزهای جدید، استفاده از چیزهای نامربوط و تبدیل آن به شكلهای جدیداست.
در مطالعه پیرامون خلاقیت، به دو نکته باید توجه داشت:
اول آن که خلاقیت می تواند خلق اشکال یا صورتهای جدیدی از ایدهها یا تولیدات کهنه باشد. در این صورت، اغلب فکرها و ایدههای گذشته، اساس خلاقیت های تازه است. این نکته در طراحی فرش از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
دوم این که خلاقیت امری انحصاری است و حاصل تلاش فردی و تنها یک موقعیت یا مسئله عمومی نیست؛ از این رو، فردی ممکن است چیزی را خلق کند که قبلاً هیچ گونه سابقه ذهنی از آن نداشته باشد؛ اگر چه آن چیز به صورت های مشابه یا کاملاً یکسان قبلاً توسط شخص دیگری و در موقعیت خاصی خلق شده باشد.
با این توضیحات برای ایجاد یک طرح خلاق در طراحی فرش باید دو ضابطه «تازگی» و «مناسبت» را در نظر بگیریم. یعنی باید اساساً با چیزهایی که قبلاً دیده یا شنیدهایم متفاوت باشیم.
با در نظر گرفتن این شرط تفاوت تنها کافی نیست بلکه باید درست باشد و ما را در رسیدن به یک هدف مشخص ومفید کمک کند. هدف در اینجا حفظ سنتهاست در کنار حفظ مخاطبان بیشمار فرهنگ و هنر ایرانی در بازار پیچیده فرش کنونی. یعنی رقابت با اشکال و فرمهای مدرن هنر امروز. چیزی که به نظر راهی برای آن نباشد و تنها یک ذهن خلاق میتواند برای آن پاسخ باشد. همانگونه که فرد خلاق، تمایل دارد که مسائل مختلف را به طرق متفاوت حل کند؛ هر چند در ظاهر، راه حلی برای آن وجود نداشته باشد.
اما نوآوری چیز دیگری است که معمولاً در تعریف طرح خلاق خلط میشود. نوآوری عبارت است از کاوش پیوسته برای یافتن رویکردی تازه و نوین نسبت به هر جنبهای که در امور مختلف زندگی، انسان با آن روبرو میشود. خلاقیت معمولاً برای توصیف نیروی پویایی به کار می رود که بین افراد و گروه ها پدید میآید. در حالی که نوآوری برای توصیف قابلیتهای گروهی یک سازمان در استفاده مؤثر از آن پویایی به کار می رود. به عبارت دیگر، خلاقیت، قابلیت ها را توصیف می کند، اما نوآوری نتایج را. به همین دلیل یک طرح خلاق فرش نیاز به یک نوآوری در رویکردی نو به آن دارد و در این شرایط است که آن طرح خلاق مورد استقبال عموم قرار میگیرد.
حمیدرضا قاآنی طراح فرش در مورد خلاقیت میگوید: معمولا هر فرد بعد از دیدن یک اثر هنری چنانچه آن اثر خاص باشد و از ویژگی خلاقیت بهره ببرد در ذهن خود تجسم ایده هایی را خواهد داشت که آثار عادی و تکراری معمولاً این حالت را در بیننده ایجاد نمینمایند. حال اگر این موضوع مربوط به یک هنر کاملا ایرانی مثل فرش باشد باید با استفاده از عناصر مختص خود (استفاده عادی یا دفرم شده از موتیفها، حیوانات و …) به این مهم پرداخت. از موارد دیگری که در ایجاد یک طرح خلاقانه میبایست رعایت گردد درآمیختن تجربه وتعلقات کنونی میباشد.
سؤال مهمی که در اینجا وجود دارد این است که آیا خلاقیت و نوآوری را میتوان آموزش داد؟
در بسیاری از موارد آموزش خلاقیت ممکن است؛ ولی بستر سازی تفکّر خلاق از بهترین شیوههای پرورش تفکّر خلاق است. مهمترین ابزار رشد خلاقیت هم، قدرت تخیل است.
یک هنرمند طراح با چندین سال تجربه و ممارست و مهارت در طرح و نقش فرش در صورتی که در بیان خود تخیل لازم را نداشته باشد نمیتواند با تمام تجربیاتش در طراحی فرش توفیقی داشته باشد. همانطور که یک زن بافنده روستایی بدون سابقه و مهارتی و یا حتی آشنایی مقدماتی با اصول طراحی با تخیل خود موفق به طرح نقشی بر روی فرش میشود که گاه هیچ طراح آکادمیکی با تمام تجربیات خود نمیتواند به چنین طرحی دست یابد.
قاآنی در خصوص شیوه آموزش فرش در دانشگاهها نیز چنین میگوید: اسم فرش و بویژه واژه طراحی فرش «کلاس» خاصی را به اهل آن میدهد بنابراین بسیاری از علاقمندان را به سمت خود جذب خواهد نمود که شاید به هیچ عنوان شناختی از مراحل سخت و وقت گیر آن در رسیدن به مدارج بالای آن رانداشته باشند و لذا ممکن است معمولاً خروجی دانشگاهها خیلی برای جامعه راضی کننده نباشند. گروههای فرش میبایست قبل از ورود دانشجویان به موضوعات تئوریک طی مدتی آنها را در کارگاههای مطمئن ومجرب به کارگمارند تا هم استعدادهای واقعی مشخص و هم ازخیل علاقمندان آن دوستداران واقعی مورد سرمایه گذاری قرارگیرند. آن موقع خواهدبود که دیگر دانشجو خود به نوآوری خواهد پرداخت ودانشگاه فقط زمینه آن را فراهم مینماید تا ازطریق بازدیدهای منطقهای و فرامنطقهای هنرمندان این رشته به تعلقات کنونی مردم مختلف ایران ودنیا پی ببرند.
عدم خلاقیت ونوآوری در فرشهای کنونی بدلیل از دست دادن اساتید بزرگ این رشته و عدم رشد شاگردانی در کنارآنها بوده که موجب تولید فرشهای تکراری هرچند زیبا شده است. همچنین شیوع استفاده راحتتر ومقرون به صرفهتر وسایل امروزی نظیر کامپیوتر که بدلیل امکان دسترسی آسانتر به مطامع مالی این حرفه موجب استفاده گسترده ازآن گردیده است که قطعاً به علت نوع بهره برداری ازآن قدرت خلاقه را واپس زده است.
امّا اصالت چیست؟ یا بهتر بگوییم طرح اصیل چیست؟ در تعریف این کلمه تعبیراتی همچون بااصلبودن، اصلداشتن، اصیلبودن، ریشهداربودن، نیک نژادبودن و تعریفهایی از این دست آمده است. طرح اصیل در فرش نیز به معنای طرحی است که ریشه در سنت، آداب و فرهنگ آن منطقه فرشبافی داشته باشد. یک طرح اصیل علاوه بر اینها میبایست زنده و رشد و پویایی داشته باشد تا مورد استفاده و مورد اقبال عموم مردم نیز باشد. در غیر این صورت یک طرح تاریخی است که وقتی بر روی یک کالای کاربردی همچون فرش نقش میبندد دیگر آن جذابیت استفاده روز را ندارد. لذا نوآوری در رویکرد به چنین کالایی و از طرفی خلاقیت در بیان و ماهیت طرح و نقش میتواند در زنده نگاه داشتن آن سنتها سهم کلیدی و بسیار مهمی داشته باشد.
با این اوصاف باید خوب بدانیم که خلاقیت مفهومی اکتسابی نیست و سعی کنیم توجه به اصالت را در زنده نگاه داشتن سنتها ترجمه کنیم. در طرح فرش این مهم به جز پرورش ذهن خلاق و میدان دادن به جوانان برای آزاد گذاشتن تخیل خود و سیر در سنتها و استفاده از تجربیات اساتید و آموزش مهارتهای لازم ممکن نیست. در این زمان است که شاهد شرایط تازهای در طرح و نقش فرش ایران و متعاقب آن بازیابی بازارهای ازدست رفته فرش ایران خواهیم بود.
در نهایت باید گفت که امروزه دیگر داشتن شرایط خاص تاریخی باعث اصالت نیست بلکه به وجود آوردن شرایط خاص است که می تواند به افتخار و اصالت منجر شود.
بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم
فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم
سید محمد مهدی میرزاامینی، زهرا شوقی